Αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα naftotopos.gr
Κείμενο, Γεώργιος Ι. Μπουζούνης
Γαλιώττα – Φελούκα – Μύστικο – Πέραμα
Ποιό ήταν το καταδρομικό σκάφος των Ψαριανών;
(Μυθοπλασία και ιστορική πραγματικότητα)
Προκειμένου να σχηματίσω μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα της μορφής του καταδρομικού πλοίου των Ψαριανών και με δεδομένο την απουσία ναυπηγικών σχεδίων, για όλα τα Ελληνικά σκάφη του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα, αναζήτησα στοιχεία ναυπηγίας, γενικές πληροφορίες και εικόνες, στην κατεχόμενη από εμένα βιβλιογραφία.
Ωστόσο βρέθηκα μπροστά στην αντίφαση του προβαλλόμενου, σχεδόν αποκλειστικώς, ενός σχεδίου “Ψαριανής γαλιώτας” του Λυκ. Κογεβίνα (1938) με αυτές τις καταγραμμένες Ιστορικές μαρτυρίες.
Οι ιστορικές μαρτυρίες για τα Ψαριανά καταδρομικά πλοία
Ο Κωνσταντίνος Νικόδημος (μετέχων και ο ίδιος στον ναυτικό αγώνα του 1821 ως κυβερνήτης πυρπολικού και ειδικός στην μετασκευή σκαφών σε πυρπολικά), στο έργο του “Υπόμνημα της νήσου Ψαρών” Αθήνα 1856 (Α΄τομος σελίδα 21 και εξής) περιγράφει τα πλοία που κατασκεύασαν οι Ψαριανοί, κατά την πρώτη τους επανάσταση το 1770. Τα ονομάζει γαλιώττες και δίνει διαστάσεις:
«Το μικρότερον κατά το μήκος είχε πήχεις είκοσι πέντε ναυπηγικάς και κώπας κατά μέρος δέκα έξ . Κατασκεύασαν 45 ή και περισσότερες».
Επίσης, αναφέρει συγκεκριμένα ότι: «είχαν σακολέβας τριάκοντα έξ», τα σκάφη αυτά «οπλίσαντες …. κατέστησαν καταδρομικά», «το πλήρωμα ενός εκάστου εξ’ αυτών εσυγκροτείτο από άνδρας ογδοήκοντα μέχρις εκατόν.οσάκις δε απήρχοντο δι’ αποβάσεις εσυγκρότουν τα πληρώματα από πλείονας».
Μετά την συγχώρεση των Ψαριανών από τον Καπετάν Πασά (Α’ τόμος. σελ. 39), διαβάζουμε ότι: «Ήρχισαν εκ νέου το ναυτικό των εμπορικόν επάγγελμα, με τα πλοία των τας σακολέβας. τάς δέ γαλιώττας, άς εναυπήγησαν εις την εποχή της επαναστάσεως τας εξηφάνισαν όλοτελώς διά νά μήν υπάρχωσιν εις αυτούς πλοία, φέροντα υπονοίας και αναμνήσεις εις τους Τούρκους».
Στο ξεκίνημα μάλιστα της Επανάστασης του 1821 (Α’ τόμος. σελ 104 – 105), αναφέρει ότι είχαν 53 καράβια, 10 μικρότερα και γολέτες, 20 μύστικα και 3 σακολέβες. Έξ’ αυτών, συγκριτικά με τα προηγούμενα χρόνια, φαίνεται η αλλαγή που έχει επέλθει στο Ψαριανό ναυτικό, ως προς τους τύπους των σκαφών. Δηλαδή επικρατούν τα μεγάλα σκάφη (καράβια), έχουν μειωθεί οι σακολέβες και αναφέρονται πρώτη φορά μύστικα και όχι γαλιώττες.
Στο εξής, κατά την ιστόριση των γεγονότων της Επανάστασης, τα αναφερόμενα πλοία που μετέχουν σε καταδρομικές επιχειρήσεις είναι τα μύστικα. Αναφέρονται και περάματα που θεωρούνται όμοια με τα μύστικα, αλλά μικρότερα (Τρ. Κωνσταντινίδης, σελ. 137). Στο κεφάλαιο “Περί των Καταδρομικών πλοίων” (Α’ τόμος. σελ. 332 έως 382), τα πλοία που μετέχουν στις καταδρομικές επιχειρήσεις είναι όλα μύστικα.
Κατά την διάρκεια της Επανάστασης συνεχώς εγένοντο ναυπηγήσεις: (Α’ τόμος σελ. 473) «…και με άμιλλαν και ακάματον εργασίαν εναυπήγουν τα καταδρομικά», ετσι ώστε να υπολογίζεται ότι ο αριθμός των μύστικων να υπερβαίνει τα 150 αφού κατά την καταστροφή των Ψαρών (1824) (Α’ τόμος. σελ.508), γράφει ότι «Διεσώθησαν δε πλοία πολεμικά δεκαέξ και περιπολικά επτά και πλοία μικρά σχεδόν εκατόν. από τους Τούρκους δε συνελήφθησαν πολεμικά πλοία δώδεκα, δύω πυρπολικά και επέκεινα των εκατόν βρικολομυστίκων, εκτός των μικροτέρων».
Ακόμη και μετά την καταστροφή τους (1824), οι Ψαριανοί διαθέτουν μεγάλο αριθμό μύστικων, όπως φαίνεται στην αίτηση των Σπετσιωτών πρός την Διοίκηση των Ψαριανών (Β ́ τομ. σελ. 17) «…ζητούνται 50 μύστικα Ψαριανά να περιπολούν εις Σπέτσες». Η δε συμμετοχή τους στις πολεμικές επιχειρήσεις γίνεται με έγγραφη άδεια και είναι νόμιμη, ή χωρίς αυτήν οπότε χαρακτηρίζεται ως πειρατεία.
Συμπέρασμα εκ των ιστορικών αναφορών
Από το «Υπόμνημα» του Κων/νου Νικόδημου, όσα περιληπτικά και αποσπασματικά αναφέρθησαν, εύκολα γίνεται αντιληπτό, ότι γίνεται λόγος για δύο διαφορετικά καταδρομικά πλοία των Ψαριανών.
Για την γαλιώττα κατά την πρώτη τους επανάσταση, το 1770 και
Για το μύστικο κατά την επανάσταση του 1821
Τα σκάφη αυτά δεν πρέπει να συγχέονται, διότι παρά τις όποιες ομοιότητες ως προς την ιστιοφορία και την κοινή καταγωγή τους, είναι εντελώς διαφορετικά. Η γαλιώττα είναι κωπήλατο σκάφος που φέρει και βοηθητική ιστιοφορία με δύο ή τρείς ιστούς που φέρουν λατίνια, το δέ μύστικο είναι ιστιοφόρο σκάφος, με τρείς ιστούς που φέρουν λατίνια ή και τετράγωνα πανιά σε διαφορετικούς συνδυασμούς, και έχει βοηθητικά κουπιά.
Προέλευση – Τύπος πλοίου – σχέση με την Ψαριανή γαλιώττα
Μετά τα παραπάνω, μένει να εξετασθεί αν τα αναφερόμενα από τον Κων/νο Νικόδημο για την Ψαριανή γαλιώττα του 1770 μπορούν να ταυτισθούν με την προβαλλόμενη γενικώς εικόνα του Λυκ. Κογεβίνα. Όσο για το 1821 ούτε λόγος περί αυτού. Το σκάφος λοιπόν αυτό (γαλιώττα), δεν αναφέρεται από τον Κ. Νικόδημο πουθενά στα Ψαριανά πλοία του 1821. Αναφορές για γαλιώττες, κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, υπάρχουν μόνον, είτε στον τουρκικό στόλο (τις συγκαταλέγουν στην λεγόμενη ψιλή αρμάδα), είτε στον ελληνικό στόλο, αλλά σε βοηθητικές αποστολές (κυρίως της νήσου Ύδρας ) και υπάρχει μόνον μια αναφορά στο ημερολόγιο του «Φιλοκτήτη» του Γ. Ι. Σκανδάλη το 1822 για μια γαλιώττα σε μια αποστολή. Τα αναφερόμενα δε σε διάφορα άρθρα για την “Ψαριανή γαλιώττα”, απέχουν πολύ από την ιστορική πραγματικότητα. Εκεί, επιτρέψτε μου να πώ πως διαβάζονται διάφορα απίθανα, όπως ότι ήταν κατ’ αποκλειστικότητα Ψαριανό κατασκεύασμα και πως μόνον οι Ψαριανοί είχαν αυτά τα πλεούμενα, ή ότι ήταν το κατ’ εξοχήν σκάφος της Επανάστασης του 1821, ακόμα σε όλη την διάρκεια του αγώνα αντιμετώπισε πάντα με επιτυχία τα καράβια των Τούρκων.
Η αλήθεια βέβαια απέχει από τις υποθέσεις των συγγραφέων τους. Γιατί οι Ψαριανοί ούτε ναυπηγοί ήσαν, (Α΄τόμος. σελ. 66): «ούτε ναυπηγοί και ξυλουργοί δια την ναυπηγίαν των πλοίων των ήσαν πάντες οὗτοι ήρχοντο αλλαχόθεν ιδίως δε οι ναυπηγοί και ξυλουργοί εκ της Χίου. Μίαν δέ και μόνην τέχνην εμάνθανον, την του Καλαφάτου». Ούτε αποκλειστικό πλοίο της Επανάστασης του 1821 ήταν, ούτε χρησιμοποίησαν γαλιώττες, κατά την διάρκειά της, οι Ψαριανοί.
Ερχόμενος τώρα στην εξέταση της ίδιας της εικόνας του Λυκ. Κογεβίνα, ο ίδιος, ο ζωγράφος μας πληροφορεί ότι το σχέδιο αυτό προέρχεται (ως αντιγραφή) από σχέδιο του Lt. Ε.W. Churchill το 1827. Δηλ. ο ζωγράφος το 1938 αντιγράφει κάτι που θεωρεί ότι ανταποκρίνεται στην εικόνα της “Ψαριανής γαλιώττας” του 1827. Εδώ λοιπόν θα πρέπει λοιπόν να δούμε αν το σχέδιο Churchill είναι πρωτότυπο. Αν δηλαδή αυτός είχε πράγματι δεί από κοντά μία Ψαριανή γαλιώττα, οπότε θα είχαμε μία ρεαλιστική απεικόνιση του σκάφους που να αποδίδεται σε αυτόπτη μάρτυρα, οπότε η αξία του σχεδίου θα ήταν πολύ μεγάλη, μιας και «θεωρείται το μοναδικό».
Η εικόνα του Churchill (έγχρωμη λιθογραφία), αναγράφει και τις εξής πληροφορίες: ότι έγινε με βάση το σχέδιο του ιδίου, έχει χαραχθεί από τον Ε. Duncan, εκδόθηκε το 1827 και φέρει τον τίτλο: «GREEK PRIVATEER» που μεταφράζεται σε «Ελληνικό Καταδρομικό». Δεν αναφέρει τόπο και τύπο του σκάφους. Δηλαδή ούτε Ψαριανό, ούτε γαλιώττα. Ο γενικός χαρακτηρισμός ως “Ελληνικό Καταδρομικό” δεν μπορεί να αποδοθεί στην Ψαριανή γαλιώττα, γιατί οι καταδρομικές και πειρατικές εξορμήσεις γίνονταν από πολλά νησιά και λιμάνια της ηπειρωτικής Ελλάδος. Εκτός αυτού υπήρξαν και διαφορετικοί τύποι σκαφών για καταδρομή και πειρατεία, όπως τράτες, φελούκες, φούστες, περάματα, γαλιώττες, μύστικα, γολετομύστικα, γολέτες, ακόμα και τα μεγαλύτερα καράβια. Υπάρχει βέβαια και η χρονική απόσταση του μισού αιώνα από το 1770 (έτος που Ψαριανοί κατασκευάζουν γαλιώττες στην πρώτη τους επανάσταση), έως το 1827 (που ο Churchill παρουσιάζει το σχέδιο του), πράγμα που φαίνεται απίθανο, ο ίδιος να είχε γνώση του σκάφους αυτού.
Συνεχίζοντας την έρευνα, με βάση το σχέδιο Churchill, και αναζητώντας ποιος τύπος σκάφους ακριβώς εικονίζεται σ’ αυτό, διαπίστωσα ότι το σχέδιο αυτό (δηλ. του Churchill) δεν είναι και τόσο πρωτότυπο, αλλά έχει την καταγωγή του σε άλλα προγενέστερα σχέδια, τα οποία είναι σχεδόν ίδια με αυτό, έχοντας μόνον κάποιες διαφορές, οι οποίες διαπιστώνονται εύκολα μόνο ως προς την υπερκατασκευή της πρύμνης (το στεγασμένο με μουσαμά μέρος της πρύμνης, το λεγόμενο από τους Ιταλούς «καρότσα»).
Στο βιβλίο: “The Elements and Practice of Rigging and Seamanship: Printed for David Steel, Union Row, Little Tower Hill. London M. DCC. XCIV” μεταξύ άλλων εικόνων πλοίων υπάρχει ένα όμοιο σχέδιο με αυτό του Churchill, αλλά σε αντίθετη κατεύθυνση, δηλ. η πλώρη αριστερά.
Με διαφορές να εντοπίζονται μόνον στην πρύμνη, όπου το θολωτό στέγαστρο της εικόνας του D. Steel, στην εικόνα του Churchill απουσιάζει και στην θέση αυτή έχει ένα μικρό ιστό με αντένα λατινιού. Στο κάτω μέρος της εικόνας αυτής σημειώνονται μεταξύ άλλων: «… Μarch 27 1794 by David Steel». Συνεπώς, παλαιότερη του σχεδίου Churchill, αλλά αναφέρεται ως Felucca (φελούκα)! Στην σελίδα 238, του ιδίου βιβλίου έχει την περιγραφή της φελούκα ώς ένα μικρό σκάφος της Μεσογείου ομοιάζων με την γαλέρα, αλλά μόνον για παράκτιες πλεύσεις. Υπάρχει όμως και άλλο βιβλίο που έχει το ίδιο σχέδιο, σε διαφορετική κατεύθυνση της πλώρης του εικονιζόμενου σκάφους.
Στο βιβλίο του D. Lescallier «Vocabulaire des termnes de marine» στην εικονογραφημένη έκδοση με 31 πίνακες που περιέχουν πολλά σχέδια πλοίων, από τα σχέδια του συγγραφέα και χαραγμένα από τον Le Gouaz. (Εκδόθηκε από τον Gouturier Paris 1777)
Το σχέδιο με τα στοιχεία (fig. 100) είναι ακριβώς ίδιο με το σχέδιο του D. Steel αλλά σε αντίθετη κατεύθυνση (πλώρη δεξιά), αλλά και όμοιο με το σχέδιο του Churchill με μόνη διαφορά αυτή της πρύμνης όπως ήδη αναφέρθηκα.
Και στη περίπτωση του βιβλίου του D. Lescallier (1772) τα εικονιζόμενα σκάφη αναφέρονται ως FELUCA (Φελούκα), στην σελίδα δε 207 έχει την περιγραφή του σκάφους φελούκα σε μεγαλύτερη ανάπτυξη απ’ ότι ο D.Steel, αλλά στην ουσία περιγράφεται το ίδιο ως ένα μικρό κωπήλατο σκάφος της Μεσογείου, με 12 ζεύγη κουπιών, ομοιάζων προς την γαλέρα, στην μορφή και την αρματωσιά, εκτός από το ότι είναι μικρότερη. Στην σελίδα 208, του ιδίου, έχει τις διαστάσεις της φελούκα
- Μήκος: 51’4″ (15 μ 65 εκ)
- Πλάτος 11′ 2″ (3 μ 40 3κ) – Βάθος 3′ 3″ (98 εκ)
Συμπέρασμα από την έρευνα για την καταγωγή της εικόνας του Λ. Κογεβίνα
Η εικόνα «Ψαριανή Γαλιώττα» του Λυκ. Κογεβίνα (1938) δεν έχει καμία σχέση με την Ψαριανή γαλιώττα του 1770, διότι το εικονιζόμενο σκάφος είναι φελούκα.
Ο Λ. Κογεβίνας αντιγράφοντας τον Churchill και αυτός με την σειρά του παλαιότερες εικόνες, στην πραγματικότητα μετέτρεψε το σχέδιο μιας φελούκα σε Ψαριανή γαλιώττα. Δεν θα μπορούσε βέβαια η εικόνα του Λ. Κογεβίνα να έχει σχέση με την περιγραφή του Κων/νου Νικόδημου (για την Ψαριανή γαλιώττα του 1770) και για λόγους ουσίας αυτού του σκάφους. Δεν μπορεί δηλαδή να ταυτίζεται η εικόνα ενός μικρού σκάφους με 12 ζεύγη κουπιών και πλήρωμα τους 24 κωπηλάτες και τον κυβερνήτη προοριζόμενο για παράκτιες πλεύσεις, με την περιγραφή της Ψαριανής γαλιώττας του 1770 του Κων/νου Νικόδημου, η οποία (η μικρότερη) φέρει 16 ζεύγη κουπιών και πλήρωμα 80-100 άτομα, τα οποία, στις επιχειρήσεις αυξάνονταν περαιτέρω.
Το εικονιζόμενο σκάφος από τους Λ. Κογεβίνα – Churchill, είναι ένα μικρό σκάφος του οποίου το μέγεθος συμφωνεί με τις περιγραφές και τα βασικά μεγέθη που δίδονται από τους συγγραφείς: Lescallier (1777) και D. Steel (1794) για την φελούκα. Το σχέδιο Κογεβίνα είναι ένα σκάφος με χαμηλά έξαλα και χωρίς ενιαίο κατάστρωμα (προοριζόμενο για παράκτιες πλεύσεις) και το οποίο θα αδυνατούσε στις δύσκολες συνθήκες πλεύσεις του Αιγαίου.
Ας ελπίσουμε ότι τα παραπάνω θα αποκαλύψουν κάποια «μυστήρια» και θα διαγράψουν πολλούς θρύλους που έχουν επιζήσει με βάση την άγνοια.
