Γράφει ο Δημήτρης Μπαλόπουλος
Εξερευνώντας τις αποσιωπήσεις
Ένα χειμωνιάτικο βράδυ στη Νέα Υόρκη, κάπου στα μέσα του Δεκέμβρη του 1941. Το σκηνικό είναι ένα καφέ – μπαρ στη σκοτεινή Γκρίνουιτς Άβενιου, με πρωταγωνιστές τρεις μοναχικούς θαμώνες και τον μπάρμαν. Ο Edward Hopper (1882–1967), ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ρεαλισμού στην αμερικανική τέχνη της μεσοπολεμικής και μεταπολεμικής περιόδου, περνά έξω από σημείο αυτό και την άλλη μέρα ξεκινά το έργο του ‘’Τα Νυχτοπούλια/The Nighthawks’’, μια ελαιογραφία 84 x 152, το πιο διάσημο έργο του, για το οποίο, δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν ότι αντιπροσωπεύει τα συναισθήματα πολλών Αμερικανών την περίοδο εκείνη.
Ο ίδιος είχε πεί «Εάν μπορεί να ειπωθεί με λόγια, τότε δεν βρίσκω λόγο να ζωγραφίσω» και πράγματι, ένα πέπλο μυστηρίου καλύπτει την πηγή έμπνευσης του πίνακα.
Σύμφωνα με τους μελετητές του έργου του Hopper, τα ‘’Νυχτοπούλια’’ υπήρξαν καρπός της θλίψης και της απαισιοδοξίας που επικράτησαν στις Η.Π.Α. μετά τον αναπάντεχο βομβαρδισμό του Περλ Χάρμπορ από τους Ιάπωνες, μια πολεμική επιχείρηση που έδωσε ένα τέλος στο αμερικανικό όνειρο της ξεγνιασιάς, φέρνοντας στο προσκήνιο τη μελαγχολία μιας άλλης καθημερινότητας.
Το ιστορικό υπόβαθρο
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξέσπασε τον Σεπτέμβριο του 1939, και, όπως σε όλους τους πολέμους συμβαίνει, η οικονομία αποτέλεσε για μια ακόμη φορά έναν καθοριστικό παράγοντα για τον σχεδιασμό των στρατηγικών κινήσεων των εμπολέμων. Η μιλιταριστική Ιαπωνία, η τρίτη μεγάλη δύναμη του Άξονα, βλέποντας το κενό που άφηνε η Βρετανία στη νοτιοανατολική Ασία, λόγω της εμπλοκής της στις πολεμικές επιχειρήσεις επί ευρωπαϊκού εδάφους, έσπευσε να το καλύψει η ίδια, μια ενέργεια η οποία δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη από τις Η.Π.Α, οι οποίες έκριναν ως μη ανεκτή μια τέτοια επίδειξη ισχύος, σε μια περιοχή που γι’ αυτές είχε σημαντικό γεωπολιτικό ενδιαφέρον.
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και οπωσδήποτε μετά το ‘’οικονομικό κραχ’’ του 1929, η αμερικανική κοινωνία υιοθέτησε μια στάση απομόνωσης και μη εμπλοκής στις ‘’ξένες’’ υποθέσεις. Οι αμερικανοί μπορεί μέχρι τότε να τηρούσαν αποστάσεις από τα τεκταινόμενα στην Ευρώπη, ο Ειρηνικός όμως ήταν κάτι διαφορετικό γι’ αυτούς, και ως εκ τούτου, προχώρησαν στην άσκηση οικονομικών πιέσεων στην Ιαπωνία, η οποία ως νησί, το εμπόριο και ο ανεφοδιασμός της εξαρτιόταν σχεδόν ολοκληρωτικά από τις θαλάσσιες συγκοινωνίες.
Το πρωί της Κυριακής 7 Δεκεμβρίου 1941 τίποτα δεν έδειχνε ότι κάτι θα διαταράξει την αμερικανική νιρβάνα και βέβαια και στο λιμάνι του Περλ Χάρμπορ στη Χαβάη κανείς δεν περίμενε ότι κάτι θα άλλαζε την κατάσταση της «συνήθους εν όρμω υπηρεσίας».
Στις 07:02 το πρωί οι δυο νεαροί έφεδροι που είχαν βάρδια στο σταθμό ραντάρ βλέπουν στην οθόνη τους πολλά μαύρα στίγματα που έχουν γεμίσει τον ουρανό. Ενημερώνουν άμεσα τον αξιωματικό υπηρεσίας ο οποίος απαντά με δυο λέξεις που έμελε να μείνουν στην ιστορία: «Ξεχάστε τα / Forget’ em». Στις 07:55 το πρωί 300 ιαπωνικά αεροπλάνα αιφνιδιάζουν τους αμερικανούς και ανοίγουν τις πύλες της κόλασης.
«Φραγκλίνε, αληθεύει πως σας επιτέθηκαν;» ρώτησε ο Τσώρτσιλ. «Ναι Ουίνστον, είμαστε όλοι στην ίδια βάρκα τώρα» απάντησε ο Ρούσβελτ. Και ο κυνικός Τσώρτσιλ συμπλήρωσε: « Αυτό σίγουρα απλοποιεί τα πράγματα. Ο Θεός μαζί σας».
Την επόμενη μέρα 8 Δεκεμβρίου 1941, μια ώρα μετά από μια εμπνευσμένη ομιλία του Προέδρου Ρούσβελτ στο Κογκρέσο, όπου ομολογεί ότι: «πρόκειται για μια μέρα ντροπής στην ιστορία», οι Η.Π.Α. μπαίνουν στον πόλεμο και το πολεμικό ισοζύγιο αυτόματα αλλάζει. Οι Αμερικανοί θρήνησαν 2.500 ζωές και 1.000 τραυματίες ενώ ένα μεγάλο τραύμα καταγραφόταν πλέον στη συλλογική μνήμη του έθνους. Οι Ιάπωνες έχασαν 64 πιλότους.
Ένας όμως άνθρωπος, μάλλον ο πιο σημαντικός, ο Ιάπωνας Ναύαρχος και εμπνευστής της επίθεσης Γιαμαμότο δεν πανηγύριζε αλλά μονολογούσε: «Ξυπνήσαμε τον γίγαντα που κοιμόταν».
Στα χρόνια που ακολούθησαν εκφράστηκαν διάφορες αμφιβολίες σχετικά με την «άγνοια» της Αμερικής για την επίθεση, και, υποστηρίχθηκαν θεωρίες ότι ο Ρούσβελτ γνώριζε τις προθέσεις του Τόκιο για το επικείμενο χτύπημα αλλά το άφησε να συμβεί, για να εξαλείψει το αντιπολεμικό φρόνημα της κοινής γνώμης και να βάλλει τη χώρα στον πόλεμο.
Η 7η Δεκεμβρίου 1941, ημέρα της επίθεσης των Γιαπωνέζων στο Περλ Χάρμπορ, σηματοδοτεί μια μεγάλη αλλαγή καθώς ο πόλεμος παύει πλέον να είναι ευρωπαϊκός και γίνεται παγκόσμιος.
Η ώρα του κινηματογράφου
Μπορεί η γνώση του παρελθόντος, που αποκαλούμε ‘’Ιστορία’’ να μεταφερθεί στην οθόνη; Αυτό είναι ένα ερώτημα τόσο παλιό όσο και ο κινηματογράφος και είναι γεγονός ότι πολλοί είναι αυτοί που στέκονται αρνητικά αλλά δεν πια λίγοι και αυτοί που διατυπώνουν αντίθετη άποψη. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποδεχθούμε ότι ο κινηματογράφος άλλαξε τους κανόνες του παιχνιδιού.
Το Περλ Χάρμπορ υπήρξε το μεγαλύτερο τραύμα στην αμερικανική στρατιωτική ιστορία και ως εκ τούτου ήταν αναμενόμενο το Χόλυγουντ να φέρει το θέμα στις κινηματογραφικές οθόνες.
Θα προσεγγίσουμε την κινηματογραφική έμεση άμεση αναφορά στο θέμα Περλ Χάρμπορ μέσα από τρεις διαφορετικές ταινίες, που κάθε μια για διαφορετικό λόγο έχει γράψει τη δική της ιστορία.
From Here to Eternity, 1953
Μόλις το 1953 και ενώ το Περλ Χάρμπορ είναι ακόμα μια πρόσφατη ιστορία, προβάλεται το ‘’ From Here to Eternity’’ (Ο ελληνικός τίτλος ήταν ‘’ Όσο υπάρχουν άνθρωποι’’). Πρωταγωνιστούν ο Μπαρτ Λάνκαστερ, ο Μοντγκόμερι Κλιφτ, η Ντέμπορα Κερ, ο Φρανκ Σινάτρα, η Ντόνα Ρέϊ κ.α.
Πρόκειται για ένα αντιπολεμικό μελόδραμα για τη ζωή σ’ ένα αμερικάνικο στρατόπεδο της Χαβάης πριν από τον μοιραίο βομβαρδισμό, που όταν έρχεται αλλάζει τις ζωές όλων.
Τα γυρίσματα διήρκεσαν 41 ημέρες και η ταινία ήταν η δέκατη εμπορικότερη της δεκαετίας του 1950, κατακτώντας οκτώ βραβεία Όσκαρ.
Τελικά το κομμάτι που παραμένει ακόμα ως το πιο ζωντανό σημείο είναι το φιλί του Μπαρτ Λάνγκαστερ με την Ντέμπορα Κερ στην παραλία, που καταγράφηκε ως το πιο θρυλικό φιλί στην ιστορία του κινηματογράφου.
‘’TORA, TORA, TORA’’, 1971
Η ταινία που θεωρείται ως η πλέον «αντικειμενική» για το θέμα Περλ Χάρμπορ είναι μια αμερικανοϊαπωνική παραγωγή του 1970, σε σκηνοθεσία Ρίτσαρντ Φλάισερ, Κίντζι Φουκασάκου και Τόσιο Μασούντα, με τον τίτλο ‘’TORA, TORA, TORA’’.
Πρωταγωνιστούν οι: Μάρτιν Μπάλσαμ, Τζόζεφ Κότεν και Τζέισον Ρόμπαρτς. Η ταινία δημιουργήθηκε σε δύο ξεχωριστές παραγωγές, μία με έδρα στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε σκηνοθεσία Ρίτσαρντ Φλέισερ και μία με έδρα την Ιαπωνία.
Η ιαπωνική πλευρά αρχικά είχε σχεδιαστεί να διευθύνεται από τον Ακίρα Κουροσάβα, ο οποίος εργάστηκε για στην ανάπτυξη σεναρίου και την προπαραγωγή της ταινιας για δυο χρόνια. Αλλά μετά από δυο εβδομάδες γυρίσματα, αντικαταστάθηκε από τον Toshio Masuda και τον Kinji Fukasaku, οι οποίοι σκηνοθέτησαν τα ιαπωνικά μέρη.
Οι κινηματογραφιστές ενημερώθηκαν από βετεράνους πολέμου και από τις δύο πλευρές, συμπεριλαμβανομένου του Minoru Genda, του ανθρώπου που σχεδίαζε και οδήγησε σε μεγάλο βαθμό την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, ο οποιος ήταν ένας ανεξάρτητος τεχνικός σύμβουλος για την ταινία. Η αξιοπιστία και η ποιότητα των σκηνών μάχης ήταν και παραμένει τόσο υψηλή που τα πλάνα από το Tora! Tora! Tora! Χρησιμοποιήθηκαν επανειλημμένα σε επόμενες ταινίες ως “ντοκιμαντέρ”. Η ταινία με προϋπολογισμό παραγωγής 25.5 εκατομμύρια δολάρια, θεωρήθηκε ότι ηταν μια απογοήτευση του box office στη Βόρεια Αμερική, ήταν όμως μια μεγάλη επιτυχία στην Ιαπωνία.
Pearl Harbor, 2001
Το Περλ Χάρμπορ στάθηκε έμπνευση για τον Αμερικανό σκηνοθέτη Μάικλ Μπελ για τη δημιουργία της ομώνυμης ταινίας το 2001 με πρωταγωνιστές τον Μπεν Άφλεκ, τον Τζος Χάρτνετ και την Κέιτ Μπεκινσέιλ. Η εξαιρετική κατά γενική ομολογία μουσική γράφτηκε από τον Γερμανό συνθέτη Χανς Ζίμερ και το σενάριο από τον Γουίλιαμ Λι Σκοτ.
Η πλοκή αναφέρεται σε δυο παιδικούς φίλους μου μοιράζονται τα ίδια όνειρα και την αγάπη για τα αεροπλάνα. Τα πράγματα περιπλέκονται όταν και δυο ερωτεύονται την κοπέλα, νοσοκόμα , στο νοσοκομείο του Περλ Χάρμπορ. Και στην ταινία αυτή το Περλ Χάρμπορ έρχεται για να αλλάξει τη ζωή όλων.
Πολλοί επιζώντες από τον βομβαρδισμό βετεράνοι διατύπωσαν έντονες ενστάσεις για τις ιστορικές ανακρίβειες της ταινίας και τη διαμαρτυρία τους γιατί αγνοήθηκαν στο σενάριο οι ανώνυμοι στρατιώτες που έλαβαν μέρος στη μάχη .
Η συγκεκριμένη ταινία έχει μια ιδιαιτερότητα ότι ενώ κέρδισε το όσκαρ μονταζ και ήχου ήταν επίσης υποψήφια για έξι ‘’Χρυσά Βατόμουρα’’ που αποτελούν τα αντιβραβεία των Όσκαρ, όπου βραβεύονται οι χειρότερες ταινίες. Σε κάθε περίπτωση η ταινία δεν συνίσταται για να γίνει μάθημα ιστορίας.
Αντί επιλόγου – Ο μάγειρας
Το Περλ Χάρμπορ αναμφισβήτητα αποτελεί ένα γεγονός που άλλαξε την ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και ήταν πολύ φυσικό να αποσπάσει το ενδιαφέρον πολλών και διαφορετικών μορφών τέχνης.
Υπάρχει όμως και δεν πρέπει να το ξεχνάμε και το αποτύπωμα που αφήνει στη Δημόσια Μνήμη ένα τέτοιο γεγονός. Ας δούμε λοιπόν την περίπτωση του Ντόρις Μίλερ.
Ο Ντόρις Μίλερ. ένας από τους ήρωες εκείνης της Κυριακής 7ης /12/1941, ήταν ένας απλός μάγειρας του «West Virginia», ο οποίος λόγω χρώματος και προκαταλήψεων είχε κριθεί ικανός μόνο για άοπλες εργασίες. Τότε, μέσα σ’ αυτή την κόλαση, βοήθησε όσους μπορούσε να εγκαταλείψουν το πλοίο, στάθηκε δίπλα στον κυβερνήτη του μέχρι το τέλος, ενώ για πρώτη φορά στη ζωή του έβαλε με αντιαεροπορικό καταρίπτοντας μάλιστα εχθρικό αεροσκάφος. Μετά την επίθεση έγινε ο πρώτος Αφροαμερικανός που έλαβε τον Σταυρό του Αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού. Σκοτώθηκε στη Μάχη του Μακίν, υπηρετώντας στο αεροπλανοφόρο «Liscome Bay», αλλά άφησε πίσω του μία μεγάλη κληρονομιά. Ένα ίδρυμα για την καταπολέμηση των φυλετικών διακρίσεων πήρε το όνομά του, όπως και πολλοί δρόμοι και πλατείες σε διάφορες πολιτείες των ΗΠΑ.
Η Δημόσια Μνήμη είχε κάνει αυτό που έπρεπε.
Πηγές
- Ουίνστον Τσώρτσιλ, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Γκοβόστης Ελληνική ΑΒΕΕ, Αθήνα, 2010
- Niall Ferguson, Ο πόλεμος στον κόσμο. Ο αιώνας του μίσους 1901 – 2000, Εκδόσεις Ιωλκός, Αθήνα, 2007
- Αγγελική Στουπάκη, «Τα γεράκια της νύχτας», ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ/ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 24/9/2006
- Robert A. Rosenstone, Η ιστορία στον κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος στην ιστορία, Επιμέλεια στην ελληνική έκδοση Χρήστος Δερμεντζόπουλιος, Εκδόσεις Μωβ, 2023
