Ναυμαχίες Έλλης – Λήμνου: Επτά διδάγματα για “αχαρτογράφητα” ύδατα της διεθνούς πολιτικής…

Γράφει ο Περικλής Σταμπουλής

Αυτή την εποχή του χρόνου τιμώνται δυο σημαντικές επέτειοι. Των ναυμαχιών Έλλης (3 Δεκεμβρίου) και Λήμνου (5 Ιανουαρίου). Με αυτή την αφορμή κατακλύζουν το μυαλό τρεις φαινομενικά άσχετες σκέψεις:

Σκέψη 1^η: Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ φέρεται να έλεγε πως όσο πιο πολύ πίσω πάμε στο παρελθόν, τόσο πιο μακριά στο μέλλον μπορούμε να δούμε. Δεν είναι όμως μόνο η αρχαία ή η βυζαντινή ιστορία μια δεξαμενή διδαγμάτων. Ο ελληνικός 20^ος αιώνας αποτελεί μια εξίσου γοητευτική και «κινηματογραφική» αλληλουχία γεγονότων. Αυτό μας το θυμίζουν τα κάθε λογής επετειολόγια. Μάλιστα, η μελέτη της πρόσφατης ιστορίας έχει το πλεονέκτημα ότι οι πηγές και τα πρόσωπα είναι περισσότερο προσβάσιμα από τα αντίστοιχα παλαιοτέρων εποχών.

Σκέψη 2^η: Ο αθλητικός όρος «φουνταριστός» χρησιμοποιείται στην υδατοσφαίριση και το ποδόσφαιρο. Αναφέρεται στον προωθημένο επιθετικό που παρενοχλεί την αντίπαλη άμυνα, αλλά και υπομένει την παρενόχληση των αντιπάλων αμυντικών. Είναι αυτός που περιμένει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί οποιοδήποτε κενό ή μια ευνοϊκή μεταβίβαση από τους συμπαίκτες του και να «κάνει τη ζημιά» όπως λέμε στην καθομιλουμένη. Απαραίτητα προσόντα για μια τέτοια θέση αποτελούν, φυσικά, η αθλητική διάπλαση και η τεχνική ικανότητα να «σκοράρει».

Σκέψη 3^η: Στην θεωρία της Ναυτικής Στρατηγικής υπάρχει ο όρος της «αποφασιστικής ναυμαχίας». Πρόκειται για εκείνη τη σύγκρουση, το αποτέλεσμα της οποίας προσφέρει στον νικητή τον θαλάσσιο έλεγχο (Sea Control) μιας περιοχής, δηλαδή την ακώλυτη χρήση της θάλασσας για τους σκοπούς του. Ο ηττημένος έχει υποστεί σοβαρότατες απώλειες σε υλικό (έμψυχο και άψυχο), καθώς και στο ηθικό του, ενώ έχει απωλέσει τον θαλάσσιο έλεγχο της διαφιλονικούμενης περιοχής¹Ηλιόπουλος Η., 2010, Ιστορία, Γεωγραφία και Στρατηγική της Ναυτικής Ισχύος, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα, σελ.139.

Οι προϋποθέσεις για νίκη σε μια αποφασιστική ναυμαχία είναι²Στο ίδιο, σελ.145-154:

• Συγκέντρωση δυνάμεων σε επιχειρησιακό επίπεδο ώστε οι επιμέρους τακτικοί διοικητές να έχουν την ευχέρεια να επιτύχουν τους σκοπούς τους.

• Απόκτηση ακριβούς εικόνας σε τακτικό επίπεδο (εντοπιστικά μέσα, πληροφορίες, κλπ).

• Αποτελεσματική διοίκηση και έλεγχος (C²).

• Ηγεσία και ηθικό.

• Συγκέντρωση ισχύος σε τακτικό επίπεδο και συγκεκριμένα στο αποφασιστικό σημείο την κρίσιμη στιγμή.

• Τακτικός ελιγμός δηλ. η εξεύρεση μιας ισορροπίας μεταξύ της επιθετικής επιδίωξης του τακτικού πλεονεκτήματος και των αντίστοιχων χειρισμών για την επίτευξη του.

• Λογιστική επάρκεια (ολοκληρωμένη διοικητική μέριμνα).

• Χρήση του γεωγραφικού περιβάλλοντος και των μετεωρολογικών συνθηκών.

Είναι δυνατόν οι δυο αυτές νίκες του Ελληνικού Στόλου να μας διδάξουν κάτι για την ιστορική συγκυρία που βιώνουμε; Η απάντηση είναι σίγουρα καταφατική και, μάλιστα, προέρχεται από τον συνδυασμό των ανωτέρω σκέψεων…

Εξετάζοντας τα γεγονότα προκύπτει ότι οι δυο ναυμαχίες ήταν ουσιαστικά μία αποφασιστική ναυμαχία σε δυο φάσεις. Η νίκη προήλθε από την υπεροχή στους ανωτέρω τομείς (συγκέντρωση ισχύος, ελιγμός, ηθικό, κλπ). Σκοπός μας όμως, δεν είναι η εξιστόρηση των γεγονότων. Είναι η εξαγωγή διδαγμάτων. Και αυτά κρύβονται στον τρόπο με τον οποίον ήρθε η νίκη. Ας τα δούμε:

Δίδαγμα πρώτο: μετάφερε το «παιχνίδι» στην περιοχή του αντιπάλου.

Ο Κουντουριώτης έφραξε την μοναδική οδό εξόδου του οθωμανικού στόλου, τα Δαρδανέλια. Έτσι δημιούργησε ένα αίσθημα «ασφυξίας» στους αντιπάλους που δεν μπορούσαν να επιχειρήσουν στο Αιγαίο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα οθωμανικά στρατεύματα στην Μακεδονία να χάσουν μια σημαντικότατη οδό ανεφοδιασμού και τα Ελληνικά νησιά στο Αιγαίο να παραμείνουν ασφαλή από επιδρομές. Η μόνη οδός που έμενε στον Οθωμανό ναύαρχο, Ραμίζ Μπέη, ήταν αυτή της ναυμαχίας…

Δίδαγμα δεύτερο: Το «πιόνι» και ο «φουνταριστός»…

Η τακτική που ακολούθησε ο Κουντουριώτης βασίστηκε ένα αξίωμα που χρησιμοποίησε και ο Μ. Αλέξανδρος. Τον αιφνιδιασμό του εχθρού με κάτι που αυτός δεν μπορεί να εμποδίσει, ή δεν υποψιάζεται³Fuller J.F.C., 2005, Η Ιδιοφυής Στρατηγική του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μτφ. Κολιόπουλος Κ., ενδέκατη έκδοση, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, σελ.565. Με άλλα λόγια: α) να κινήσουμε τα πιόνια μας με πρωτότυπο τρόπο έτσι ώστε ο αντίπαλος να είναι ευάλωτος από πολλές πλευρές, και β) να ρίξουμε στην σκακιέρα εκείνο το πιόνι που δεν μπορεί να αντιμετωπίσει.

Το πρώτο σκέλος το πέτυχε έχοντας απασχολημένο τον οθωμανικό στόλο με την στήλη των παλαιών θωρηκτών, ενώ το «ΑΒΕΡΩΦ» ως άλλος «φουνταριστός» παρενοχλούσε τα οθωμανικά πλοία, κινήθηκε ανεξάρτητα (η περίφημη έπαρση του σημείου «Ζ») αξιοποιώντας την ταχύτητα του και τον οπλισμό του. Ο Κουντουριώτης προώθησε την καλύτερη και τεχνολογικά αρτιότερη μονάδα του, προκειμένου να υπερκεράσει και να προσβάλλει τον οθωμανικό στόλο, παράλληλα με την δράση των παλαιοτέρων Ελληνικών πλοίων, που ως «δόλωμα» τον κρατούσαν απασχολημένο. Έτσι, οι τελευταίοι εγκλωβίστηκαν μεταξύ των πυρών της μοίρας των παλαιών Ελληνικών θωρηκτών και του Αβέρωφ που εκτελούσε ανεξάρτητους χειρισμούς⁴Fotakis Z., 2005, Greek Naval Strategy and Policy.1910-1919, Routledge, New York, σελ.50.

Το δεύτερο σκέλος (το πιόνι που δεν μπορεί να αντιμετωπίσει ο αντίπαλος) οφείλεται στην αξιοποίηση της τεχνολογικής καινοτομίας, κατά τις επιχειρήσεις που πλαισίωσαν τις ναυμαχίες Έλλης-Λήμνου. Το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό μπορεί να υπερηφανεύεται για δυο ιστορικές πρωτιές: α)την πρώτη τορπιλική επίθεση εναντίον πλοίου στην παγκόσμια ιστορία (το υποβρύχιο «ΔΕΛΦΙΝ» εναντίον του θωρηκτού «ΜΕΤΖΗΔΙΕ»)⁵Παΐζης-Παραδέλης Κ., 2000, Πλοία του Πολεμικού Ναυτικού 1829-1999, β’ έκδοση, εκδόσεις Αστραία, Αθήνα, λήμμα «Δελφίν», σελ.52, και β) την πρώτη αποστολή ναυτικής συνεργασίας, όταν το υδροπλάνο «ΝΑΥΤΙΛΟΣ» πέταξε πάνω από τον οθωμανικό ναύσταθμο του Ναγαρά, στον Ελλήσποντο, εκτελώντας αναγνωριστική επιχείρηση και, συνάμα, βομβάρδισε τα ναυλοχούντα πλοία σκοτώνοντας 20 ναύτες⁶Παγουλάτος Ι., 2018, ‘Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και τα πρώτα αεροπορικά κατορθώματα στην ιστορία’, 11/11/18, Huffington Post, [online], προσβάσιμο στο <https://www.huffingtonpost.gr/entry/oi-valkanikoi-polemoi-kai-ta-prota-aeroporika-katorthomata-sten-istoria_gr_5be817c9e4b0dbe871ac071f>, πρόσβαση 18/12/19. Τα δυο αυτά περιστατικά είχαν σημαντική επίδραση στο ηθικό των Οθωμανών.

Δίδαγμα τρίτο: διοικητική μέριμνα, η αρχή της επιτυχίας.

Με την κατάληψη της Λήμνου, ο Κουντουριώτης χρησιμοποίησε τον όρμο του Μούδρου ως προκεχωρημένη βάση επιχειρήσεων. Με αυτόν το τρόπο είχε την δυνατότητα άμεσης υποστήριξης των πλοίων που επιχειρούσαν στα Δαρδανέλια με τρόφιμα, πόσιμο νερό, άνθρακα και αναπλήρωση πυρομαχικών (από το βοηθητικό «ΚΑΝΑΡΗΣ»), παράλληλα με μικρές επισκευαστικές δυνατότητες. Μαζί λοιπόν με το επιθετικό πνεύμα υπήρχε και η κατάλληλη μέριμνα για συνεχή αναπλήρωση υλικού, καυσίμου και όπλων, καθιστώντας τον στόλο πάντοτε έτοιμο για να επιτελέσει την αποστολή του.

Δίδαγμα τέταρτο: προσήλωση στον σκοπό (ή αλλιώς: μην τσιμπάς το «δόλωμα»).

Πριν την ναυμαχία της Λήμνου το θωρηκτό «ΧΑΜΙΔΙΕ» βγήκε από τα Στενά κινούμενο με νότιες πορείες στο Αιγαίο. Ο Κουντουριώτης δεν έστειλε καμία μεγάλη μονάδα (θωρηκτό) προς καταδίωξη του, παρά μόνο δυο αντιτορπιλικά⁷Fotakis Z., Greek Naval Strategy and Policy, ό.π., σελ.50. Παρά τις εκκλήσεις από την Αθήνα και τη βύθιση του βοηθητικού «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» στη Σύρο, ο «ΑΒΕΡΩΦ» και ο κύριος όγκος του στόλου παρέμεινε στα Στενά. Αποστολή τους παρέμενε η εξασφάλιση του θαλασσίου ελέγχου του Αιγαίου, και αυτό μεταφραζόταν είτε στον αποκλεισμό του οθωμανικού στόλου στα Στενά, είτε στην κατανίκηση του σε ναυμαχία. Συνεπώς, το «στρατήγημα» του «ΧΑΜΙΔΙΕ» δεν πέτυχε. Η επιβεβαίωση της ορθής κρίσης του Κουντουριώτη ήρθε μερικές ώρες αργότερα, όταν υπό την κάλυψη του σκότους προσέγγισε τη Λήμνο. Η ομώνυμη ναυμαχία μόλις άρχιζε…

Δίδαγμα πέμπτο: πληροφορίες, το ήμισυ της νίκης.

Όταν κατελήφθη η Λήμνος και δημιουργήθηκε η προκεχωρημένη βάση του Μούδρου, τα μικρότερα πλοία του στόλου (αντιτορπιλικά, τορπιλοβόλα, υποβρύχιο «ΔΕΛΦΙΝ») και το υδροπλάνο «ΝΑΥΤΙΛΟΣ» εκτελούσαν περιπολίες και επιτηρούσαν την περιοχή. Με αυτόν τον συνέλεγαν πληροφορίες για τις κινήσεις οθωμανικών πλοίων και παρείχαν έγκαιρη προειδοποίηση στον υπόλοιπο στόλο. Έτσι, όταν ο οθωμανικός στόλος βγήκε από τα Στενά, ο Ελληνικός ήταν ήδη σε θέση μάχης.

Δίδαγμα έκτο: Ηγεσία.

Η εμβληματική φυσιογνωμία του Ναυάρχου Κουντουριώτη δεν χρειάζεται περαιτέρω συστάσεις. Συνέλαβε όλο το σχέδιο δράσης του Ελληνικού στόλου, διέταξε την εκτέλεση των παράτολμων χειρισμών που έδωσαν την νίκη και κατάφερε να εμπνεύσει τα πληρώματα του με έναν συνδυασμό επιτελικής οξυδέρκειας και πίστης στις παραδόσεις του έθνους (θρησκεία, πατρίδα, απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων, κλπ). Δεν ήταν μόνος όμως. Πλαισιώθηκε από άξιους επιτελείς όπως ο κυβερνήτης του «ΑΒΕΡΩΦ», Πλοίαρχος Δούσμανης, και άλλοι Αξιωματικοί που διακρίνονταν για τον συνδυασμό επιστημονικών γνώσεων, επιτελικών δεξιοτήτων και παράτολμου πνεύματος, όπως ο Υποπλοίαρχος Βότσης που βύθισε το θωρηκτό Φετίχ Μπουλέντ στην Θεσσαλονίκη, και ο Ανθυποπλοίαρχος Αργυρόπουλος που επανέλαβε το ίδιο κατόρθωμα βυθίζοντας μια οθωμανική κανονιοφόρο στο Αϊβαλί.

Δίδαγμα έβδομο: η νίκη κερδίζεται πρώτα στο πεδίο του ηθικού.

Τα Ελληνικά πληρώματα είχαν υψηλό ηθικό το οποίο τροφοδοτήθηκε από το παράδειγμα των ανωτέρω προσωπικοτήτων. Οι Αξιωματικοί αυτοί κατάφεραν να μιλήσουν στην ψυχή των πληρωμάτων τους και να τους πείσουν ότι είναι άξια να νικήσουν τον εχθρό. Παράλληλα είχαμε και την καταρράκωση του οθωμανικού ηθικού. Ο Κουντουριώτης κινήθηκε επιδέξια στον τομέα των ψυχολογικών επιχειρήσεων. Το τηλεγράφημα προς τον Οθωμανό ναύαρχο για προσφορά γαιάνθρακα προκειμένου να βγει και να αναμετρηθεί με τον Ελληνικό στόλο, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η παρουσία νέων σύγχρονων (για την εποχή) μονάδων όπως το «ΑΒΕΡΩΦ», το «ΔΕΛΦΙΝ» και ο «ΝΑΥΤΙΛΟΣ», σε συνδυασμό με τα παράτολμα εγχειρήματα του Βότση και του Αργυρόπουλου, επέδρασαν εξίσου καταλυτικά στην πτώση του.

Έξυπνες τακτικές, αξιοποίηση του σχετικού πλεονεκτήματος, άσκηση πίεσης στον εχθρό, εκμετάλλευση της τεχνολογίας, επαρκής διοικητική μέριμνα, άγρυπνο μάτι πάνω από τον εχθρό, ηγεσία και υψηλό ηθικό. Αυτά ήταν τα σημεία στα οποία κρίθηκε η νίκη.

Οι καιροί για το «πέτρινο ακρωτήρι στην Μεσόγειο» (κατά τη φράση του Γ. Σεφέρη) φέρνουν γκρίζα σύννεφα και «φουσκωμένα» κύματα. Κι άλλες φορές ήρθε ο τόπος ετούτος αντιμέτωπος με τέτοιες μπόρες. Κάποιες από αυτές τις αντιμετώπισε, ενώ άλλες όχι. Είναι τα διδάγματα από τις πρώτες που πρέπει να αποτελούν οδηγό για την πορεία του κράτους στα ταραγμένα νερά των διεθνών σχέσεων. Υπήρξαν και στο παρελθόν οικονομικές κρίσεις, πολιτικές έριδες, ατυχείς αποφάσεις και δυσμενές ισοζύγιο ισχύος με τους εχθρούς μας. Τα παραπάνω διδάγματα, όμως, μας δείχνουν ότι υπήρχαν τα μέσα, οι άνθρωποι και ο τρόπος για να αντιμετωπίσουμε τις δυσκολίες. Καιρός είναι να ακολουθήσουμε το παράδειγμα τους…