Γράφει ο Γεώργιος Χριστόπουλος.
Ποτέ τύπος εμπορικού πλοίου εν καιρώ πολέμου δεν αξιώθηκε, δεν υπερασπίστηκε και δεν τίμησε περισσότερο τον χαρακτηρισμό του ως «πλοίο της ελευθερίας», αλλά και να συνέχισε την προσφορά του ακάματο εν καιρώ ειρήνης ώστε να το αποκαλέσουν «το ευλογημένο πλοίο» από αυτόν του “Liberty”. Ήταν ένα πλοίο ανάγκης, γεννημένο μέσα στη δίνη και στην ταραχή του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου που διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στη μεγάλη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων. Είναι τα πλοία αυτά που αψήφησαν νάρκες, που γλίτωσαν από φονικές τορπίλες, που ταξίδεψαν σε πύρινες ζώνες. Ήταν όμως και το πλοίο που το όνομά του συνδέθηκε με την αναγέννηση της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας μετά τον Πόλεμο. Πολλοί αναφέρονται σε αυτό ακόμα με ιστορίες αλλά και μύθους, συνδέοντάς το με την αρχή της σύγχρονης ιστορίας της.
Αν και η Αμερικανική ναυπηγική μήτρα είναι αυτή που θα γεννούσε μαζικά τα Liberties εντούτοις η αρχική σχεδίαση και ναυπήγηση του πρωτότυπου πλοίου ήταν Αγγλική. Το 1939 καθελκύστηκε στα ναυπηγεία “J.L. Thomson and Son” του Σάντερλαντ της Αγγλίας, σε σχέδια του Προέδρου του ναυπηγείου R.C. Thomson το πρώτο φορτηγό Liberty που ονομάσθηκε “Doringhton Court”.
Από την έναρξη του πολέμου και μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1940, πριν ακόμα η Ελλάδα μπει στον πόλεμο, η Αγγλία είχε χάσει 150 περίπου φορτηγά πλοία μεταφοράς ξηρού φορτίου, κυρίως από τον υποβρύχιο πόλεμο της Γερμανίας. Έτσι η αναζήτηση και ναυπήγηση φορτηγών πλοίων έπρεπε να γίνει “με κάθε θυσία” το ταχύτερο δυνατόν ώστε όχι μόνο να καλυφθεί το κενό αλλά και η επερχόμενη συχνότητα βύθισής τους.
Τέτοιες δυνατότητες ναυπήγησης δεν είχαν τα βρετανικά ναυπηγεία που ακόμη δεν προλάβαιναν τις επισκευές των πολεμικών τους πλοίων ή τις νέες ναυπηγήσεις ομοίων. Η διάσταση του προβλήματος και η ανάγκη ναυτικής και ναυτιλιακής δύναμης αποκαλύπτεται στα λόγια του Ουίνστον Τσώρτσιλ «Πρέπει να αποκλεισθεί κάθε ηλιθιότητα στο να χαθεί οποιαδήποτε ευκαιρία απόκτησης πλοίων». Τούτων δοθέντων το Βρετανικό Ναυαρχείο απευθύνεται σε ναυπηγεία στις ΗΠΑ και στον Καναδά που να μπορούν να αναλάβουν παράδοση 60 πλοίων ετησίως, ακριβώς του ναυπηγικού τύπου του Thomson. Στο μεταξύ όμως τα δεδομένα του πολέμου αρχίζουν να μεταβάλλονται ραγδαία. Τότε είναι που αναλαμβάνει η περίφημη Ναυτιλιακή Επιτροπή των ΗΠΑ με πρόεδρο τον Ναύαρχο Land να διατάζει: «Αντιγράψτε τους Βρετανούς!».
Ο πρώτος που ονόμασε τα πλοία “Liberty Ships” ήταν ο ίδιος ο Αμερικανός ναύαρχος Land. Tο πρώτο Αμερικανικής ναυπήγησης Liberty καθελκύστηκε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941, την «ημέρα του στόλου της ελευθερίας» όπως σηματοδοτήθηκε από τον ίδιο τον πρόεδρο Ρούσβελτ, μάλιστα δέκα ολόκληρες εβδομάδες πριν την ιαπωνική επίθεση στο Pearl Harbor. Το όνομά του, PATRICK HENRY, προς τιμήν ενός ήρωα της Αμερικανικής ανεξαρτησίας που είπε τη φράση: “Give me liberty or give me death”, δηλαδή τη δική μας φράση – στάση ζωής και τιμής «Ελευθερία ή Θάνατος».
Ο κωδικός του προγράμματος ναυπήγησης που δόθηκε από την Ναυτιλιακή Επιτροπή των ΗΠΑ είναι χαρακτηριστικός: EC2-S-C1 που αντιστοιχεί σε Emergency Construction (EC), πλοίου μήκους μέχρι 450 ποδών στην ίσαλο γραμμή το (2), ατμοκίνητο steam-powered (S) και σχεδίασης design (C1), βελτιωμένης και περαιτέρω απλουστευμένης από την αρχική σχεδίαση Βρετανικής σύλληψης. Οι παραμετρικές επιδόσεις των Liberties αλλά και οι νόρμες σχεδίασής τους υπαγορεύτηκαν από την σκοπιμότητα – αναγκαιότητα επείγουσας ναυπήγησης και επιχειρησιακής ενεργοποίησης φορτηγών πλοίων στις νηοπομπές των Συμμαχικών Δυνάμεων.
Το μήκος των ατμοκίνητων πλοίων Liberty ήταν λίγο πάνω από 134 μέτρα και πλάτος 17 μέτρα. Η προωστήρια εγκατάστασή τους αποτελείτο από ατμολέβητες πετρελαίου των 220 psi που παρείχαν υπέρθερμο ατμό σε μία παλινδρομική ατμομηχανή τριπλής εκτόνωσης, ισχύος 2.500 ίππων. Το πλοίο μπορούσε να αναπτύξει ταχύτητα 11 κόμβων σε κατάσταση πλήρους εκτοπίσματος δηλαδή με φορτίο άνω των 10.000 τόνων. Είχαν πέντε αμπάρια φορτίου, δύο πλώρα, δύο πρύμα και ένα πρύμνηθεν της υπερκατασκευής, με υπερυψωμένο μεσόστεγο και χαμηλά το πρόστεγο και το επίστεγο. Το πλήρωμά του ανέρχονταν σε 40 με 45 ναυτικούς.
Τα Liberty αν και εμπορικά πλοία στον πόλεμο έφεραν όπλα. Απλά πυροβόλα που ποικίλλουν, αλλά γενικά αποτελούντο από ένα 3-inch στην πλώρη, δυο 3-inch στην πρύμη, και οκτώ τουλάχιστον των 20 χιλιοστών αντιαεροπορικά τοποθετημένα στο πρωραίο κατάστρωμα, στο μεσόστεγο και στο πρυμναίο κατάστρωμα.
Η εμφάνιση του εν λόγω πλοίου έλαβε πολλούς χαρακτηρισμούς και εκφράσεις που γονιμοποιούντο από την ανεπιτήδευτη ναυτική σιλουέτα του:
«Ασχημο-παπάκια» – “Ugly ducklings” – Περιοδικό Times.
«Αντικείμενο φοβερής όψης» – “A dreadful looking object” – Πρόεδρος Ρούσβελτ.
«Μαούνες ανοικτής θαλάσσης» – “Sea scows” – Εφημερίδα Daily Mirror.
Η συντριπτική πλειονότητά τους κατασκευάστηκε σε 18 ναυπηγεία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής σε χρόνο-ρεκόρ. Η ναυπήγηση δε κάθε πλοίου κόστισε από 1.550.000 έως 2.100.000 δολάρια, ανάλογα με το ναυπηγείο που τα καθέλκυσε.
Η ανάγκη ταχύτατων ρυθμών ναυπήγησης, προς αντικατάσταση των απολεσθέντων πλοίων, οδήγησε στην επιλογή και ανάπτυξη δύο εντελώς νέων μεθόδων μαζικής κατασκευής πλοίων, προπομπούς του μέλλοντος της σύγχρονης ναυπηγικής:
Α. Tης συναρμογής ελασμάτων δια της ηλεκτροσυγκόλλησης και
Β. Tης προκατασκευής τομέων και εν συνεχεία μεταφορά τους στην ναυπηγική κλίνη,
με τις δύο μεθόδους σε απόλυτο συνέργεια και συνδυασμό μεταξύ τους.
Η ανέγερση πλοίων με την τεχνολογία της ηλεκτροσυγκόλλησης χρησιμοποιούνταν ελάχιστα την εποχή εκείνη όπου σχεδόν όλα τα πλοία κατασκευάζονταν με τον παραδοσιακό τρόπο του καρφώματος (riveting) των ελασμάτων τους, ιδιαίτερα αργή μέθοδος για τον ρυθμό ναυπήγησης των Liberty. H υιοθέτηση της ηλεκτροσυγκόλλησης ήλθε για να δώσει τη λύση. Παράλληλες και ταυτόχρονες συγκολλήσεις σε ολιστική εφαρμογή, με απλές διαδικασίες συναρμογής έδιναν ρυθμό στη μαζική ναυπήγηση.
Η δε ανέγερση των ίδιων ακριβώς τομέων του πλοίου σε τυποποιημένη παραγωγή δημιούργησε τις νόρμες της προκατασκευής. Εξήντα τοις εκατό (60%) του πλοίου ήταν προκατασκευασμένο με περισσότερα από 152.000 πόδια ηλεκτροσυγκόλλησης.
Το σκάφος το συνθέτανε τεράστια κομμάτια – τομείς 250 τόνων το καθένα, που έμπαιναν στη θέση τους πλήρη με όλα τα εσωτερικά παρακολουθήματά τους, ακόμα και τους καθρέφτες, τις σκάλες, τις κουκέτες, τα φιλιστρίνια, τα θερμαντικά σώματα, τους ανεμιστήρες κ.λπ.
Συνολικά 97 προκατασκευασμένα τμήματα – τομείς προωθούνταν από τις εγκαταστάσεις ανέγερσης τομέων στις ναυπηγικές κλίνες. Στη δε ναυπηγική κλίνη δεκαεπτά ηλεκτροσυγκολλητικές μηχανές δούλευαν σε κάθε πλευρά του σκάφους ταυτόχρονα.
Όπως έλεγε κάποιος, το EC2 ήταν «τυποποιημένο ως την τελευταία του μικρή ροδέλα ή τον τελευταίο μεντεσέ της πόρτας». Τα Liberty παράγονταν όπως τα αυτοκίνητα και τόσο γρήγορα που μερικές φορές οι εργάτες που τα χρωμάτιζαν δούλευαν ακόμα καθώς αυτά γλιστρούσαν πάνω στις σχάρες τους, για να πέσουν στο νερό.
Αλλά για να ολοκληρωθεί το σχήμα, εκτός από την τεχνική της μαζικής παραγωγής και την υποδομή έλειπε ακόμη ένα βασικό συστατικό: η ανθρώπινη εργασία. Με δεδομένο το ότι η συντριπτική πλειονότητα των εργατών δεν είχε δει ποτέ της πλοίο, τα ναυπηγεία «οργάνωσαν σχολεία για να εκπαιδεύσουν ηλεκτροσυγκολλητές, ηλεκτρολόγους, σωληνουργούς, εφαρμοστές και άλλες ειδικότητες. Το 1943 έφτασαν να δουλεύουν στην παραγωγή Liberty 700.000 εργάτες, με το 30% εξ αυτών να είναι γυναίκες.
Ποτέ άλλοτε στη παγκόσμια ιστορία δεν ταυτίστηκαν οι έννοιες “ναυπήγηση” και παραγωγή”. Ο ίδιος ο περιώνυμος επιχειρηματίας Henry J. Kaiser ο οποίος έστηνε ναυπηγεία στα ποιο απίθανα μέρη της Δυτικής ακτής, με απανωτές καθελκύσεις Liberty ομολογούσε: «Εγώ δεν ναυπηγώ ούτε κατασκευάζω αλλά, παράγω πλοία»! Λέγεται πως η ναυπήγηση του Liberty “Ρόμπερτ Πίρι”, που αριθμούσε 250.000 μεταλλικά μέρη, συναρμολογήθηκε μέσα σε 4 μέρες και 15 ώρες!
Μέχρι το 1944 ο μέσος χρόνος για την κατασκευή ενός πλοίου Liberty ήταν κάτω από 42 ημέρες! Μεταξύ 1941 και 1945, ναυπηγήθηκαν 2.751 επιχειρησιακά πλοία Liberty που τα καθιστά την μεγαλύτερη ενιαία κατηγορία των πλοίων στον κόσμο.
Από τα πλοία που ταξίδεψαν στη διάρκεια του πολέμου περισσότερα από 200 χάθηκαν, τα 50 στο παρθενικό τους ταξίδι.
Τα αργοκίνητα αυτά πλοία των 11 κόμβων ταχύτητας σήκωσαν όλο το βάρος των μεταφορών κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μετέφεραν εκατομμύρια τόνους πυρομαχικά, εφόδια, υλικά, άρματα, τρόφιμα, πετρέλαια και κάρβουνο, μηχανές, στρατιωτικά οχήματα, ζώα, ζωοτροφές και φαρμακευτικό υλικό σε όλα τα μέτωπα του πολέμου.
Πολλά πλοία κόπηκαν από μόνα τους στα δύο κατά τη διάρκεια έντονων καταιγίδων του Ατλαντικού συνήθως υπό συνθήκες χαμηλών θερμοκρασιών. Οι αρχικές προσεγγίσεις το απέδωσαν στις κακές και βιαστικές συγκολλήσεις.
Η πραγματικότητα ήταν όμως ότι η «ψαθυρά θραύση» (“brittle fracture”), δηλαδή η μείωση των μηχανικών ιδιοτήτων των μεταλλικών κατασκευών, επέρχονταν λόγω της μεταβολής της κρυσταλλικής δομής των ναυπηγικών χαλύβων κατά την συναρμογή και της περαιτέρω εξασθένησής τους σε χαμηλές θερμοκρασίες, το οποίο ήταν καινοφανές για την εποχή φαινόμενο για να αντιμετωπιστεί τεχνολογικά και κατασκευαστικά.
Αλλά και έτσι ακόμα τα Liberty συνετέλεσαν να μελετηθεί η αστοχία τους και να παραχθεί πολύτιμη τεχνολογική γνώση που θεμελίωσε νέα μεταλλουργικά δεδομένα, που με τη σειρά τους τροφοδότησαν την σύγχρονη ναυπηγική επιστήμη.
Ένα Liberty εθεωρείτο ότι είχε εκπληρώσει με επιτυχία την αποστολή του εάν πραγματοποιούσε έστω και ένα υπερατλαντικό ταξίδι, με πλήρες φορτίο. Μετά από αυτό θεωρούνταν αναλώσιμο . Ενώ δεν αναμένονταν να έχει πάνω από πέντε χρόνια ζωής το πολύ.
Ως εκ τούτου, πολλοί έσπευσαν να τα χαρακτηρίσουν ως πλοία απλά “μίας χρήσης”, με άλλα λόγια, πλοία, ο ρόλος των οποίων περιοριζόταν αυστηρά στη διάρκεια του Πολέμου. H απόλυτη διάψευσή όμως αυτών που το θεώρησαν αναλώσιμο δεν άργησε να έλθει. Τα πλοία αυτά όχι μόνο επιβίωσαν και μετά τον Πόλεμο, αλλά διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στις παγκόσμιες θαλάσσιες μεταφορές για περισσότερο από μια 25ετία ακόμα. Μετά το τέλος του Πολέμου, η κυβέρνηση των ΗΠΑ αποφάσισε με το νόμο Merchant Ship Sales Act, που θεσπίστηκε ένα χρόνο μετά το τέλος του Πολέμου, την πώληση πλοίων σε τρίτες χώρες.
Αρχικά στα Ελληνικά νηολόγια γράφτηκαν μαζικά σχεδόν 98 Liberty που αγοράστηκαν από Έλληνες πλοιοκτήτες. Στη συνέχεια περισσότερα από 600 –τα 2/3 δηλαδή όσων Liberty ταξίδεψαν μετά τον Πόλεμο για εμπορικούς σκοπούς– περιήλθαν σε ελληνικά συμφέροντα σε κάποια φάση της εμπορικής ζωής τους συνδέοντας άρρηκτα την πορεία τους με την άνοδο της εμπορικής μας ναυτιλίας.
Στα πλοία αυτά η Ελληνική ναυτιλία σήμερα οφείλει την αρχή της ανάπτυξης και της δύναμής της. Σε αυτά στηρίχθηκαν τα πρώτα επιχειρηματικά βήματα πολλών Ελλήνων εφοπλιστών. Είναι τα πλοία αυτά που ανέδειξαν την Ελληνική ναυτοσύνη και ταξίδεψαν την ελληνική σημαία στα πέρατα του πλανήτη. Είναι τα πλοία αυτά που πρόσφεραν μεροκάματο σε Έλληνες ναυτικούς και χόρτασαν ψωμί χιλιάδες οικογένειες σε μια κατεστραμμένη χώρα από την Κατοχή και τον Εμφύλιο.
Σήμερα παγκοσμίως διατηρούνται μόνο τρία πλοία Liberty. Τα δύο βρίσκονται στη Βαλτιμόρη και στο Σαν Φρανσίσκο με τον πολεμικό τους εξαρτισμό και λειτουργούν ως μουσεία.
Το τρίτο, έφτασε στην Ελλάδα το 2009 μετά από πρωτοβουλία του Ελληνοαμερικανού γερουσιαστή Λεωνίδα Ραπτάκη αλλά και επιμέλειας ομάδας Ελλήνων πλοιοκτητών, που ανέλαβαν το κόστος μεταφοράς και ανακατασκευής του πλοίου. Το πλοίο μετονομάστηκε σε “Hellas Liberty” και κοσμεί ανακαινισμένο στην αμιγώς εμπορική του μορφή πλέον την ακτή Βασιλειάδη στον Πειραιά, ως πολύτιμο «μνημείο» της σύγχρονης ιστορίας μας.
«Ευλογημένο ασχημόπαπο» σε θυμόμαστε, σε τιμούμε και σε ευχαριστούμε που υπήρξες, για όσα μας πρόσφερες, ελευθερία, ψωμί και μια μοναδική ευκαιρία εν νέου εκκίνησης και ανάδειξης της Ελληνικής ναυτοσύνης.
