Ο «χρυσός αιώνας» της Καβάλας
Γράφει ο Σπύρος Θεοδωράκης
Οι εξαγωγές καπνού – Η ακτοπλοϊκή σύνδεση (19ος –αρχές 20ου αι.)
Ο «χρυσός αιώνας» της Καβάλας και του λιμανιού της, αρχίζει το δεύτερο μισό του 19ου αι, όταν η καλλιέργεια του καπνού, η επεξεργασία και η εξαγωγή του δημιουργούν μια σημαντική γεωργική, εμπορική και βιοτεχνική δραστηριότητα. Στις αρχές του 20ου αι. το λιμάνι της είναι το τρίτο σε εμπορική κίνηση, με δυνατότητα εξαγωγής μεγάλων ποσοτήτων καπνού, που έφτασε στο 50% των συνολικών εξαγωγών της Χώρας. Την ιδία περίοδο η πόλη ευτύχησε να ζήσει και την απελευθέρωσή της από τον Ελληνικό στόλο, με το τορπιλοβόλο «Δόξα» και κυβερνήτη τον πλωτάρχη Κριεζή αγκυροβολεί ανοικτά του όρμου της Παναγιάς, ενώ την επομένη και το θωρηκτό «Αβέρωφ» καταπλέει στην Καβάλα. Ήταν 27 Ιουνίου του 1913, όταν ο Ναύαρχος Κουντουριώτης με το επιτελείο του, αποβιβάζεται στην πόλη και παρακολουθεί την δοξολογία που ψάλλετε για την απελευθέρωσή της.
Η Καβάλα, λόγω της γειτνίασής της με περιοχές όπου καλλιεργείτο η εξαιρετική ποικιλία καπνού «Μπασμάς» και του φυσικού λιμανιού της, συγκεντρώνει στα μέσα του 19ου αι. την εμπορική εκμετάλλευση των καπνών της βαλκανικής. Βρίσκεται επίσης δίπλα στη περίφημη Εγνατία οδό, την Βεβηματισμένη κατά μίλιον και καταστηλωμένη… (κατά τον Στράβωνα), με τα περίφημα μιλιάρια της. [μιλιάρια: κυλινδρικές μαρμάρινες στήλες-οδόσημα, που έφεραν επιγραφή απόστασης -πόλης προέλευσης ή προορισμού- κατά μήκος της παλαιάς Εγνατίας οδού].
Την περίοδο εκείνη ήταν μια πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου ζούσαν Έλληνες, Οθωμανοί, Βούλγαροι, Εβραίοι. Η ανάπτυξη του καπνεμπορίου φέρνει εμπορικούς οίκους της Ευρώπης που παρακολουθούν την παραγωγή και επιθυμούν να εξασφαλίσουν τα πολυπόθητα καπνά. Παράλληλα η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα σηματοδοτείται από τη λειτουργία τραπεζικών καταστημάτων, προξενείων ευρωπαϊκών χωρών που φροντίζουν για την εξασφάλιση των καπνών για τις χώρες τους, κυκλοφορία καθημερινού τοπικού τύπου. Με αυτόν τον τρόπο η Καβάλα έγινε γνωστή σε Αμερική και Ευρώπη ως η «Μέκκα του καπνού».
Οι πολύτιμες εξαγωγές.
Από ποτέ ακριβώς έγινε η Καβάλα κέντρο εξαγωγής καπνού δεν μπορεί να καθοριστεί. Ίσως πριν από το 1850 με εξαγωγές λίγων ποσοτήτων από ορισμένους εξαγωγείς όπως, ο “οίκος Ν.Γ. και Ε.Γ. Γρηγοριάδη”, και ο “οίκος Μιχαήλ Βάρδας”, των οποίων οι πατέρες αναφέρονται σαν καπνοεξαγωγείς. Η ανάπτυξη της καπνοκαλλιέργειας, η επέκτασή της στην περιοχή, η φήμη της εξαιρετικής ποιότητας των ανατολικών καπνών, η διεύρυνση των εξαγωγών καθιστούν την Καβάλα πρώτο καπνικό εξαγωγικό κέντρο. Έτσι, δημιουργείται η ανάγκη ανέγερσης πολλών καπναποθηκών, οι περισσότερες κατά μήκος της παραλίας του κόλπου για να μην ξεραίνεται ο καπνός.
Στατιστικός πίνακας παράγωγης των ετών 1844-47 του εν Καβάλα Γάλλου Προξένου Μ. Κλερισσί αναφέρει ότι η μέση παραγωγή το διάστημα αυτό, στις περιφέρειες Καβάλας, Χρυσούπολης, Πραβίου (Ελευθερούπολης), Δράμας και Ξανθής (δηλαδή της Αν. Μακεδονίας και Θράκης), φτάνει τις 3.234.000 οκάδες. (4.139.520 κιλά). Ορισμένοι δε έμποροι μέχρι το έτος 1884, έκαναν και εξαγωγές σιγαρέτων που κατασκεύαζαν στην Καβάλα με πιο γνωστό τον Α. Κούζη (1877) που έστελνε σιγαρέτα στις Ινδίες και τη Μάλτα. Η δε εξαγωγή ψιλοκομμένου καπνού γινόταν με προορισμό την Κωνσταντινούπολη.
Η κατάκτηση των ξένων αγορών είχε κι ένα αντίστροφο αποτέλεσμα. Μεγάλοι εμπορικοί οίκοι του εξωτερικού, από το 1884 και μετά, έσπευσαν όχι απλώς να αγοράζουν καπνό, αλλά να εγκαθίστανται, να νοικιάζουν ή να κτίζουν καπνεργοστάσια ώστε να κάνουν την αγορά και επεξεργασία του καπνού.
Η πρώτη ξένη φίρμα που εγκαταστάθηκε το 1850 στη Καβάλα ήταν η εταιρία των Αφών Φρατέλλι Αλλατίνι, πολύ γνωστός εμπορικός οίκος της Θεσσαλονίκης, η όποια ασχολούνταν πιθανόν με το εμπόριο καπνού πολύ πριν. Από έγγραφα (πίνακες) που υπάρχουν στο Μουσείο Καπνού Καβάλας και αποτελούν το αρχείο του Πανελληνίου Συνδέσμου Βιομηχανιών Μεταποίησις Καπνού (ο οποίος προήλθε από την παλαιά Καπνεμπορική Ομοσπονδία της Ελλάδος), πληροφορούμαστε ότι τον μήνα Ιανουάριο του 1928, από την Καβάλα φορτώθηκαν, για τα λιμάνια του εξωτερικού, 3.618.229 κιλά καπνού, ήτοι το 52,4% της συνολικής εξαγωγής της Χώρας . Ακριβώς ένα χρόνο μετά (Ιαν. 1929) το ποσοστό μειώθηκε στο 46,8% αλλά οι συνολικές εξαγωγές αυξήθηκαν κατά 18,40% κι έφτασαν τα 4.272.764 κιλά.
Η οικονομική κρίση του ΄29 στην Αμερική, είχε επιπτώσεις μεταξύ άλλων και στην εκδήλωση οξύτατης καπνικής κρίσης που διήρκησε μέχρι το 1932, για περίπου τρία χρόνια. Στο λιμάνι της Καβάλας σύνηθες ήταν το σκηνικό της συγκέντρωσης δεκάδων οικογενειών, που αδυνατούσαν να επιβιώσουν από τα καπνά και περίμεναν το πλοίο της γραμμής, για τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά, όπου θ αναζητούσαν άλλη εργασία. Tότε, στην προσπάθεια να επιτευχτεί μικρότερο κόστος στην επεξεργασία του καπνού, οι καπνεμπορικές επιχειρήσεις αντικατέστησαν το σύστημα της επιμελημένης επεξεργασίας, με την εφαρμογή του συστήματος της «τόγκας». Με το σύστημα αυτό απλούστευε η επεξεργασία, μειωνόταν το κόστος και αυξανόταν το ποσοστό πρόσληψης των γυναικών καπνεργατριών στην εργασία, με μικρότερα ασφαλώς ημερομίσθια από τους άνδρες.
Τότε είναι που θα ψηφιστεί ο Νομός 5817/7-10/1933 (ΕτΚ, τεύχος 1ο/αρθ. Φύλ. 301) «Περὶ ἀπασχολήσεως ἀρρένων καπνεργατὼν ἐν τῇ ἐπεξεργασίᾳ τόγκας» ο οποίος όριζε ότι: «ἀπαγορεύεται ἡ χρησιμοποίηση ἀρρένων καπνεργατὼν κατὰ ποσοστὸ κατώτερο τῶν 50% τοῦ ὅλου ἀριθμοῦ τοῦ ἀπασχολουμένου ἐργατικοῦ προσωπικοῦ, τὸ δὲ ἡμερομίσθιο στὴ Ἄν. Μακεδονία καὶ Θράκη δὲν δύναται νὰ εἶναι κατώτερο τῶν 65 δρχ. γιὰ τοὺς ἄνδρες καὶ 35 δρχ. γιὰ τὶς γυναῖκες, ἐνῷ γιὰ τὴ λοιπὴ χώρα ἀντίστοιχα θὰ εἶναι 60 γιὰ τοὺς ἄνδρες καὶ 30 γιὰ τὶς γυναῖκες. Οἱ παραβαίνοντες τὸ ἄρθρο 1 τοῦ Νομοῦ τιμωροῦνται…..»
Μετά την παρέλευση της καπνικής κρίσης ΄29-΄32 και μέχρι το 1940 η Ελλάδα διατήρησε την πρώτη θέση στην παράγωγη και εξαγωγή καπνών σε όλες τις Ευρωπαϊκές και Ανατολικές χώρες. Ειδικότερα, για την 5ετια 1935-39 η μέση ετήσια παράγωγη καπνού 60.185 τόνοι ενώ, η μέση ετήσια εξαγωγή καπνού ήταν 44.180 τόνοι, που καλύπτουν το 50% περίπου της συνολικής άξιας των εξαγωγών της χώρας μας. Μόνο το μήνα Φεβρουάριο του 1940 εξάγονται 1.511 τόνοι καπνού αξίας 219.860.993 δρχ (μ.τ. 145,50 δρχ. που ήταν κατά 50% μεγαλύτερη από την αμέσως επόμενη τιμή).
Μεσολαβεί ο β΄π.π. και δυστυχώς την περίοδο 1949-50 νέα καπνική κρίση πλήττει την Καβάλα. Μένουν αδιάθετα τεράστια αποθέματα καπνού στις αποθήκες που φτάνουν τους 62.479 τόνους. Στο γεγονός αυτό, που βαραίνει ανεπανόρθωτα την οικονομία της, προστίθενται και τα αιματηρά αδελφοκτόνα γεγονότα της περιόδου εκείνης. Οι αγορές, η συγκέντρωση και η μεταφορά του πολυτίμου προϊόντος γίνεται με φάλαγγες και με την συνοδεία χωροφυλάκων, ενώ σημειώνεται συνεχής υποτίμηση της δραχμής που αυξάνει την ανασφάλεια.
Η ακτοπλοϊκή σύνδεση.
Από τα αρχεία όμως των ημερήσιων εφημερίδων “ΚΗΡΥΞ” και “Η ΠΡΩΙΝΗ” μαθαίνουμε ότι την περίοδο 1926-30 δραστηριοποιούνται εδώ ξένες ναυτιλιακές εταιρείες με τακτικές αναχωρήσεις για λιμάνια της βορείου και νοτίου Αμερικής, της βόρειας Αφρικής και της Ευρώπης όπως, η ROYAL MAIL LINE (R.M.S.P) Αγγλική Ατμοπλοΐα Βασιλικού Ταχυδρομείου, η Societa Italiana di Servizi Marittini με το ταχύτατον θαλαμηγόν έπιβατικόν Α/Π ΜΟΝΤΕΝΕΓΚΡΟ (4700 τόννων), το ύπό όλλανδικήν σημαίαν Α/Π ΦΛΟΡΑΠΑΡΚ (2500 τόννων). Λειτουργούν επίσης και Ναυτικά Γραφεία όπως του Νικολάου Α. Μπουρνιά που είδοποιεί τούς κ.κ. Μετανάστας ότι άνέλαβε τό πρακτορείον του ΒΟΡΕΙΟΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΛΟΥΔ καί ότι διαθέτει άτμόπλοια διά Βόρειον και Νότιον Άμερικήν, μέ προσεχείς άναχωρήσεις: ό Κολοσσός «ΚΟΛΟΜΒΟΣ» (40000 τόννων) διά Νέαν Υόρκην καί τά ύπερωκεάνια «Στούτγκαρτ» και «Μπέρλιν», «Σιέρα Κορντόβα» και «Μαδρίτ». Επίσης τακτικές αναχωρήσεις για διάφορα λιμάνια στην Ελλάδα έχουν και ελληνικές εταιρείες όπως, η Θεσσαλική Ατμοπλοΐα Α.Ε. με το άφθάστου πολυτελείας καί ταχύτατον Α/Π ΝΑΞΟΣ (2500 τόννων), η Ατμοπλοΐα Σάμου [Υιών Δ. Ιγγλέση] με το ταχύπλουν θαλαμηγόν ΠΕΛΟΠΟΝΗΣΟΣ (1500 τόννων) και το τελείως άνακαινισθέν ΣΑΜΟΣ, η Ελληνική Εταιρεία Θαλ. Επιχειρήσεων [Παληού] με το γνωστόν μεγαλοπρεπές Α/Π ΕΛΣΗ και το Α/Π ΠΗΝΕΙΟΣ.
Είναι ακόμη η Ατμοπλοΐα Γιανουδάτου με το Α/Π ΖΑΚΥΝΘΟΣ με ένα πραγματικά εντυπωσιακό δρομολόγιο: από Καβάλα διά Θάσον-Αλεξανδρούπολιν-Σαμοθράκην-Λήμνον-Μήθυμναν-Μιτυλήνην-Πλωμάριον-Χίον-Μονεμβασίαν-Νεάπολιν-Γύθειον-Καλαμάς (!).
Επίσης η Ατμοπλοΐα Κων/νος Τόγιας με το θαλαμηγόν Α/Π ΓΕΩΡΓΟΣ ΤΟΓΙΑΣ και η Ατμοπλοΐα Αφών Φουστάνου με το Α/Π ΓΕΩΡΓΙΟΣ Φ.
Την δεκαετία του ΄30 τα φορτηγά πλοία αγκυροβολούσαν αρόδο. Από τις καπναποθήκες μετέφεραν στο λιμάνι τον καπνό με στενόμακρα κάρα, τον φορτώνανε σε δεκάδες μαούνες και στην συνέχεια τον μεταφόρτωναν στα μεγάλα αμπάρια των πλοίων.
Όμως ο εξωραϊσμός του λιμανιού σταδιακά θα αλλάξει τα δεδομένα στην φορτοεκφόρτωση των πλοίων. Σε τοπική εφημερίδα της εποχής, διαβάζουμε χαρακτηριστικό άρθρο με τίτλο: «Ἡ Συγχώνευσις ἐργατῶν κύτους-φορτηγίδων», στο οποίο αναφέρεται:
«Διά της ὑπ΄ ἀριθ. 56 καὶ ἀπὸ 30/9/35 πράξεως τῆς Ἐπιτροπῆς ρυθμίσεως ἐνεκρίθη ἡ συγχώνευσις τῶν ἐργατῶν κύτους καὶ φορτηγίδων εἰς μίαν κατηγορίαν ἐργατῶν πλωτῶν μέσων……. Κατὰ τὴν σύσκεψιν διεπιστώθη ἡ ἀνάγκη συγχωνεύσεως τῶν 2 ἐργατικῶν κατηγοριῶν, φορτηγίδων καὶ κύτους εἷς μίαν κατηγορίαν ἐργατῶν πλωτῶν μέσων ἥν ἐπέβαλλε ἡ μεταλλαγὴ τῶν συνθηκῶν μας συνεπεία τῶν ἐκτελουμένων λιμενικῶν ἔργων καθ΄ ἥν ἡ μεταρρύθμισις διεξαγωγῆς των φορτοεκφορτώσεων καθίσταται ἀναπόφευκτος»….
Τα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα
Η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη προκαλεί συνταρακτικές αλλαγές στην κοινωνία της Καβάλας, δημιουργώντας μια κοσμοπολίτικη αστική τάξη που συναλλάσσεται εμπορικά με την Ευρώπη. Οι καπνέμποροι ήταν οι πρώτοι αστοί στον ελλαδικό χώρο αλλά ήταν και διάχυτη η αγωνία τους καθώς ενσωματώθηκαν στη διεθνή καπιταλιστική αγορά, μέσα από μια άνιση εμπορευματική σχέση με τους ξένους. Ωστόσο στην ξακουστή καπνούπολη, τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. υπάρχει ένας θύλακας μιας αστικής τάξης πολύ ανεπτυγμένης, σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Οι αστοί περνούν το ελεύθερο χρόνο τους μεταξύ Δημοτικού κήπου και Ναυτικού Ομίλου, παρακολουθούν κινηματογράφο στο σινέ «Τιτάνια» αλλά και στο υπαίθριο σινεμά «Ροδόπη». Πηγαίνουν επίσης για μπάνιο στο «Μπάτη», ενώ οργανώνουν αγώνες αλλά και χοροεσπερίδες στο «Τένις Κλαμπ», όπως ο χορός της “Φιλοπτώχου Αδελφότητος Κυριών Καβάλας” για την ενίσχυση πτωχών και αναξιοπαθούντων της πόλης.
Από την άλλη πλευρά, η συσσώρευση εργατικού πληθυσμού από την ύπαιθρο και μετά την απελευθέρωση από την Τουρκία και Βουλγαρία, διαμορφώνει ένα πολυπολιτισμικό ρωμαλέο συνδικαλιστικό κίνημα που διαχέεται σ΄ ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Παράλληλα μέσα από τα γεγονότα της εποχής διαμορφώνονται τα κοινωνικά και πολιτικά ρεύματα που συνόδευαν την άνθηση ενός καπνεργατικού προλεταριάτου και με την επίδραση των αριστερών ιδεών σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Έχουν προηγηθεί στη Καβάλα, το 1879 η πρώτη γνωστή καπνεργατική απεργία των βαλκανίων εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, στην οποία συμμετείχαν 3.000 καπνεργάτες ανεξαρτήτως θρησκεύματος και εθνικότητας. Το 1896 οι εργάτες εξεγείρονται πάλι διεκδικώντας αύξηση του μισθού τους και ευνοϊκότερες συνθήκες εργασίας. Η εξέγερση ονομάστηκε «Εkmek Kabjazi». (καυγάς για το ψωμί). Το 1902 ιδρύθηκε το «Σωματείον των Καπνεργατών, η Εγκράτεια» το όποιο δεν υπήρξε ένα απλό καπνεργατικό σωματείο αλλά και μια καθαρά πατριωτική οργάνωση με συμμέτοχη στο Μακεδονικό αγώνα, ενώ λίγο αργότερα (1908) ιδρύεται και το μεγαλύτερο εργατικό σωματείο στα βαλκάνια με την επωνυμία: «Ευδαιμονία».
Από την έλευση των προσφύγων του 1922, στη Καβάλα δημιουργείται ένα στιβαρό και δυναμικό εργατικό κίνημα που αποκορύφωσή του αποτελεί το 1934, η εκλογή του Μήτσου Παρτσαλίδη ως πρώτου κομμουνιστή δημάρχου. Ήταν οι δημοτικές εκλογές της 11ης Φεβρουαρίου 1934 που έφεραν πρώτο το συνδυασμό: Ενιαίο Μέτωπο Εργατών – Αγροτών με 50,3% ποσοστό. Μα από τον συνδυασμό Παρτσαλίδη, ο πάρεδρος και δυο σύμβουλοι ήταν εξόριστοι ενώ ο τρίτος, ήταν κατάδικος στις φύλακες Ιτζεδίν (Κρήτη). Όλοι δε οι υποψήφιοι δημοτικοί σύμβουλοι ήταν καπνεργάτες, εργάτες, οικοδόμοι κλπ. Μεθοδεύσεις κι αντιδράσεις κατά του εκλεγέντος «τραγιασκοφόρου Δημάρχου» θα ξεκινήσουν από την πρώτη στιγμή ωστόσο, την Κυριακή 8 Μαρτίου 1934 το απόγευμα, γίνεται σε εορταστική ατμόσφαιρα η πρώτη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβούλιου. Η κυβέρνηση όμως της 4ης Αυγούστου θα εξορίσει τον εκλεγμένο δήμαρχο, για πολλά χρόνια, στην Γαύδο.
Επίλογος.
Η οικονομική ζωή της Καβάλας, όσον αφορά στο καπνεμπόριο, περνά σε ύφεση οριστικά μετά το 1950 και με την επικράτηση διεθνώς της αμερικάνικης ποικιλίας καπνού «Βιρτζίνια», και την σταδιακή εκτόπιση της ποικιλίας «Μπασμάς» από τις αγορές σε συνδιασμό και με την είσοδο πολυεθνικών όπως της “Irvin Morris ihc”, της “Γκλην Αμέρικαν Τομπάκο”, της γερμανικής “Έρμπαχ” και του “Γαλλικού Μονοπώλιου Καπνού” και θα σημάνει για την Καβάλα, το τέλος του χρυσού αιώνα από…. καπνό.
