Γράφει ο Θεόδωρος Μπαζίνης
6 Νοεμβρίου 1973, στο Ναυτικό Οχυρό Σκαραμαγκά, 70 ναύτες είναι παραταγμένοι στον προβλήτα του Κέντρου Εκπαίδευσης Παλάσκα. Ο καθένας κρατάει ένα επίπεδο, επιχαλκωμένο κάτοπτρο, διαστάσεων 70Χ170εκ και σημαδεύει υπό τις εντολές του μηχανικού Ιωάννη Σακκά, ένα ξύλινο πλοιάριο, αντίγραφο ρωμαϊκού πλοίου του 2ου πχ αιώνα. Το πλοιάριο βρίσκεται στο κέντρο του όρμου σε απόσταση 100 μέτρων. Δίνονται συνεχείς εντολές για την κατάλληλη διάταξη των κατόπτρων, προκειμένου να συγκεντρωθεί η ανάκλαση της ηλιακής δέσμης επί του πλοιαρίου. Πράγματι, αυτό συμβαίνει, οι ακτίνες συγκεντρώνονται και η δέσμη δημιουργεί θερμότητα, με αποτέλεσμα το πλοιάριο να τυλιχθεί στις φλόγες. Ένα αφήγημα της αρχαιότητας είχε αποδειχθεί [;]. Το «Φλεγόμενο γυαλί» του Αρχιμήδη ήταν υπαρκτό! Το επίτευγμα, θα τύχει ευρύτερης απήχησης, καθώς έφτασε να δημοσιευτεί και στο περιοδικό Times στις 26 Νοεμβρίου 1973.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ο ιστορικός Ε. Σταμάτης, βασιζόμενος σε αναφορές αρχαίων πηγών [Πλούταρχος («Μάρκελλος»), Λουκιανός και Ανθέμιος Τραλλιανός (Περί παράδοξων μηχανημάτων) κ.α.] θέλησε με τη βοήθεια του μηχανικού Ε. Σακκά να αποδείξει την εφικτότητα της ιστορίας, σχετικά με το γυάλινο κάτοπτρο του Αρχιμήδη. Από το 1966 ξεκινούν μια σειρά πειραμάτων με σκοπό να αποδείξουν την ιστορία. Πριν από αυτόν, το ζήτημα είχε απασχολήσει προηγούμενους φυσικούς και μηχανικούς όπως ο Kircher, Descartes οι οποίοι το θεώρησαν αδύνατο, ενώ ο Γάλλος Georges-Louis Leclerc de Buffon πραγματοποίησε το 1747 επιτυχημένη επίδειξη της τεχνικής, προκαλώντας, με τη βοήθεια καθρεπτών, φωτιά σε ένα κομμάτι ξύλου σε απόσταση 60 μέτρων.
Τι είχε συμβεί;
Τον 3ο αιώνα πχ, η πόλη των Συρακουσών αντιμετωπίζει την επεκτατική ορμή των Ρωμαίων, η αυξανόμενη ισχύς των οποίων τους έχει ήδη δώσει ηγεμονική θέση στην Ιταλική χερσόνησο. Οι Ρωμαίοι έχουν ήδη επιτύχει κυριαρχία στη θάλασσα και ενόψει του φόβου της επαπειλούμενης κατάκτησης, ο τύραννος των Συρακουσών Ιέρων καλεί τον Αρχιμήδη να συνδράμει στην άμυνα της πόλεως. Ο Αρχιμήδης αντιλαμβανόμενος την αδυναμία άμεσης αντιπαράθεσης με τον πανίσχυρο ρωμαϊκό στόλο, στηρίζει (σύμφωνα με τις περιγραφές) την άμυνα της πόλης στην εξισορρόπηση της καθολικής ισχύος του αντιπάλου στη θάλασσα, με μια σειρά καινοτόμων εφευρέσεων, με τις οποίες πίστευε ότι θα προκαλούσε φθορά τέτοια ώστε να αποφύγει την κατάληψη της πόλης.
Σύμφωνα με τις περιγραφές του Πλούταρχου (Βίοι Παράλληλοι Μάρκελλος), ο Ύπατος Μάρκος Κλαύδιος Μάρκελλος, πίστευε ότι θα χρειαζόταν 5 ημέρες για να αλώσει την πόλη, ωστόσο λόγω των εφευρέσεων του Αρχιμήδη χρειάστηκε περίπου ένα έτος. Ο Αρχιμήδης, χρησιμοποίησε μια σειρά τεχνασμάτων όπως καταπέλτες που εκτόξευαν τεράστιους βράχους, μικρούς καταπέλτες, τους επονομαζόμενους ως «σκορπιούς», οι οποίοι εκσφενδόνιζαν πλήθος βέλη, η αρπάγη η οποία σήκωνε τα πλοία από την πλώρη και τα συνέτριβε στα βράχια και τέλος η «φονική ακτίνα», η οποία προκαλούνταν από ένα μεγάλο γυαλισμένο κάτοπτρο, το οποίο εστίαζε τις ακτίνες του ηλίου και τις κατηύθυνε στα πλοία των Ρωμαίων με αποτέλεσμα αυτά να αναφλέγονται. Η επίδραση στους Ρωμαίους, πέραν του τακτικού πεδίου επεκτάθηκε και στο ψυχολογικό/συνειδησιακό (cognitive) πεδίο καθώς έφτασαν να πιστεύουν ότι μάχονται ενάντια των θεών.
Πολλοί αμφισβήτησαν την ιστορία και τη δυνατότητα παραγωγής θερμότητας ικανής να προκαλέσει ανάφλεξη. Σύμφωνα με τον Ιωάννη Σακκά, ο Αρχιμήδης δεν χρησιμοποίησε ένα μεγάλο κάτοπτρο, αλλά ένα ευέλικτο το οποίο απαρτιζόταν από πολλά μικρότερα, αποτελούμενα ίσως από ασπίδες στρατιωτών. Ο ίδιος ο Αρχιμήδης καθοδηγούσε κατάλληλα την παράταξη των στρατιωτών, ώστε οι ακτίνες του ηλίου να συγκεντρώνονται σε ένα σημείο (πιθανώς στα ιστία). Με αυτό τον τρόπο οι ακτίνες μετατρέπονταν σε πηγή θερμότητας ικανής να προκαλέσει φωτιά.
Το 2004, η εκπομπή Myth Busters στις ΗΠΑ επιχείρησε να πραγματοποιήσει το πείραμα χωρίς όμως αποτέλεσμα και συνεπώς διέψευσε την αλήθεια της ιστορίας. Το 2010 όμως ο Καθηγητής του ΜΙΤ David Wallace, επιχειρεί με χρήση 127 κατόπτρων επιφάνειας 30 τ.εκ. να προκαλέσει ανάφλεξη ξύλινου πλοιαρίου σε απόσταση 30 μέτρων. Μετά από 10 λεπτά έκθεσης στις ακτίνες το πλοιάριο τυλίγεται στις φλόγες μέσα στο ποταμό Charles της Βοστώνης. Η ιστορία είχε (έστω και με παραδοχές επιβεβαιωθεί).
Οι Συρακούσες τελικά καταλήφθηκαν από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, περιβόητη η διατύπωση από τον Αρχιμήδη της φράσης «μη μου τους κύκλους τάραττε», την οποία απηύθυνε σε Ρωμαίο στρατιώτη κατά την άλωση της πόλης. Όμως, η αναγκαιότητα εξισορρόπησης ή κατίσχυσης της υπέρτερης ναυτικής ισχύος και της προβολής της στην ξηρά, παρέμεινε αναλλοίωτη. Όπως αναλλοίωτη παρέμεινε και η προσπάθεια των αμυνόμενων – (μειονεκτούντων σε ναυτική ισχύ), να αντιδράσουν με μέσα προβολής ισχύος από την ξηρά στη θάλασσα. Οι οχυρώσεις και οι καταπέλτες αποτέλεσαν το κυρίαρχο παράδειγμα επί αιώνες. Το 1200μχ ο ιστορικός Ιωάννης Ζωναράς, αφηγείται ότι επτά αιώνες μετά τον Αρχιμήδη (το 514μ.χ.), ο Πρόκλος με την ίδια μέθοδο, καταφέρνει να πυρπολήσει το στόλο των βαρβάρων του Ουιταλιανού ο οποίος πολιορκεί την Κωνσταντινούπολη. Στη συνέχεια «έρχεται» η εποχή των κανονιών, τα οποία αυξάνουν την εμβέλεια και την καταστροφικότητα, με συνέπεια πέραν της άμυνας να επιτυγχάνεται και ο έλεγχος του χώρου τον οποίο κάλυπτε η εμβέλεια των κανονιών των οχυρών. Το γεγονός αυτό αποτυπώθηκε και από τον τρόπο με τον οποίο καθορίστηκε για πρώτη φορά το εύρος της χωρικής θάλασσας, από τον Ολλανδό Van Bynkershoek (1703), με τη θεωρία «της βολής του κανονιού». Η τεχνολογία εξελίσσεται δραστικά στον 20ο αιώνα και τα κατευθυνόμενα βλήματα κάνουν την πρώτη εμφάνιση τους στα τέλη του Β ΠΠ (emerging technology), οπότε και καθιερώνονται οριστικά στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου, διαρρηγνύοντας το μονοπώλιο και την κανονικότητα των πυροβόλων όπλων (disruptive technology).
Καθώς η τεχνολογία αποτελεί διαχρονικά εκφραστή των αναγκών που προκύπτουν από εννοιολογικές αναζητήσεις, το 1950, στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου, οι Σοβιετικοί έχουν αντιληφθεί αφενός τη σημασία της ναυτικής ισχύος αφετέρου την υστέρηση τους στο θαλάσσιο πεδίο. Είναι η εποχή που η μεταφορά συντριπτικής ισχύος μέσω των θαλασσών από τα αεροπλανοφόρα, αίρει την αίσθηση ασφαλείας που δημιουργεί το χάσμα των ωκεάνιων μαζών. Κατασκευάζουν το πρώτο αντιπλοοϊκό κατευθυνόμενο βλήμα, με την ονομασία P-15 “Теrmit” (Τερμίτης) ή στη νατοϊκή του ονομασία ως Styx (SS-N-2). Το βλήμα αυτό θα εξελιχθεί κατάλληλα από τους κινέζους, οι οποίοι λίγο αργότερα θα δημιουργήσουν την έκδοση CSS-C-3 Seersucker, το οποίο θα εκτοξευθεί από παράκτιες συστοιχίες, αποτελώντας συντελεστή αρχικά παράκτιας άμυνας και στην αναβαθμισμένη εκδοχή του εργαλείο θαλάσσιας απαγόρευσης το οποίο επιχειρούσε να ακυρώσει εν τοις πράγμασοι τη θαλάσσια κυριαρχία του «δυτικού συνασπισμού». Στη σύγχρονη εποχή την ίδια ακριβώς πρακτική ακολουθούν οι κινέζοι με τη χρήση αντιπλοϊκών κατευθυνομένων βαλλιστικών πυραύλων από συστοιχίες ξηράς (πχ YJ-12, DF-21, DF-26).
Ελάχιστη σημασία έχει το πόσο αληθινή ή όχι είναι η ιστορία για την εφεύρεση του Αρχιμήδη. Στον πυρήνα της η ιστορία του «φονικού κάτοπτρου» θεμελιώνει βασικές αρχές, ώστε να εμπλουτίζει με διαχρονικά διδάγματα τη στρατηγική σκέψη. Η ανάγκη για εξισορρόπηση της ναυτικής ισχύος του αντιπάλου προϊόν της αίσθησης αδυναμίας και η προσπάθεια αποτροπής της προβολής της ναυτικής ισχύος στην ξηρά, αποτέλεσε εφαλτήριο για καινοτομία και με αντίστροφη λογική, η καινοτομία τόσο σε τεχνολογικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο δομημένης επιχειρησιακής σκέψης προσέδωσαν τα απαραίτητα εργαλεία για απόκριση σε ζητήματα της εκάστοτε εποχής. Μια δεύτερη, παραμελημένη διάσταση αφορά την επίδραση από τη χρήση καινοτόμων μέσων και τεχνικών στο νοητικό επίπεδο του αντιπάλου. Υπό αυτό το πρίσμα, ο θεωρητικός της στρατηγικής, Edward Luttwak, ενέταξε το τεχνικό επίπεδο στη θεωρία του, «των πέντε επιπέδων στρατηγικής».
Ωστόσο, τόσο στην περίπτωση των Συρακουσών όσο και της Σοβιετικής Ένωσης, αποδείχτηκε ότι η Αρχιμήδεια απάντηση δεν κατάφερε να «ταράξει» την κυριαρχία των «ξύλινων τειχών». Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία…
Πηγές
Πολύβιος, Ιστορίαι. Αθήνα:Κάκτος
Λίβιος Τίτος, (2020). Ιστορία από κτήσεως Ρώμης. Αθήνα:Historical Quest
Πλούταρχος, (2007). Βίοι Παράλληλοι «Μάρκελλος». Αθήνα: Ζήτρος
Luttwack,E.(2001). Strategy: The Logic of war and peace. Harvard University Press
https://xaidarisimera.gr/blog-post_7007/
Χρήστου Λάζου, https://www.historical-quest.com/ekdoseis/108-archive/arxaia-istoria/338-ta-empristika-katoptra-tou-archimidi.html
(1973, Nov 26). Archimedes’ Weapon. Times https://web.archive.org/web/20110204191550/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,908175,00.html?promoid=googlep
Περιεκτικό κ to the point!