Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ υποστήριζε ότι “οι πόλεμοι δεν κερδίζονται με εκκενώσεις”. Μπορεί λοιπόν μια υποχώρηση και μάλιστα από τις μεγαλύτερες στην παγκόσμια ιστορία να έχει παίξει ρόλο καθοριστικό στην έκβαση ενός πολέμου; Στην περίπτωση της Δουνκέρκης το 1940 η απάντηση είναι καταφατική. Πριν εξετάσουμε πώς κινηματογραφήθηκε μια από τις πιο αιματηρές μάχες του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου, ας δούμε τα πραγματικά γεγονότα.
Την άνοιξη του 1940 παρά την επίθεση των Γερμανών στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του 1939, οι Γάλλοι και οι Βρετανοί σύμμαχοί τους απέκλειαν μια ανάλογη επιτυχία των Γερμανών στο Δυτικό Μέτωπο. Εχέγγυα αποτελούσαν ο ισχυρός Γαλλικός στρατός, η γραμμή Μαζινό και οι 394.195 άνδρες της Βρετανικής Εκστρατευτικής Δύναμης (BEF), της πλέον μηχανοκίνητης δύναμης κρούσης εκείνη την εποχή.
Στις 19 Μαΐου 1940, ο Χίτλερ έθεσε σε κίνηση τη Βέρμαχτ έναντι της Γαλλίας, της Ολλανδίας και του Βελγίου. Παρά την προετοιμασία των Συμμάχων, με σημείο αναφοράς την αμυντική γραμμή Μαζινό των Γάλλων, η Βέρμαχτ προέλασε και κατανίκησε τους αντιπάλους της με χαρακτηριστική ευκολία. Αφού έστειλε τη μάζα των τεθωρακισμένων μεραρχιών μέσα από τις Αρδένες, κατάφερε να αποκόψει τις καλύτερες συμμαχικές δυνάμεις στο Βέλγιο. Πολύ γρήγορα οι Βρετανοί από θύτες μεταβλήθηκαν σε θηράματα, κυνηγημένα από τα γερμανικά άρματα.
Η βρετανική διοίκηση αποφάσισε τη συγκέντρωση της BEF, των υπολειμμάτων του Βέλγικου Στρατού και της 1ης Γαλλικής Στρατιάς σε έναν θύλακα μόλις 50 τετραγωνικών χιλιομέτρων στη Δουνκέρκη, το βορειότερο λιμάνι της Γαλλίας στο Στενό της Μάγχης, ώστε να προσπαθήσουν την εκκένωση της παραλίας και να μεταφερθούν οι δυνάμεις τους στις βρετανικές ακτές. Ωστόσο, μέσα στη σύγχυση της υποχώρησης ήταν πρακτικά αδύνατο να αποτραπούν οι συνεχείς διεισδύσεις των γερμανικών αρμάτων που παραβίαζαν την περίμετρο του θύλακα σε διαδοχικά σημεία. Αρκούσε ένα αποφασιστικό άλμα για τους Γερμανούς για να εγκλωβίσουν ολόκληρη τη ΒΕF, γεγονός που θα σήμαινε τη χειρότερη καταστροφή στην πολεμική ιστορία της Βρετανίας.
Τα συμμαχικά στρατεύματα ήταν κυριολεκτικά στο έλεος των ναζί, αφού προέλαυναν προς τη Δουνκέρκη. Ο Βρετανός Γενικός Αρχηγός των Επιτελείων Άλαν Μπρουκ σημείωνε στο ημερολόγιο του: «Μόνο ένα θαύμα μπορεί να σώσει τώρα τη ΒΕF». Το θαύμα ήρθε την ίδια ημέρα, με τη διαταγή του Χίτλερ να ανασταλούν οι επιθέσεις στις ακτές! Χιλιάδες τόνοι μελανιού χύθηκαν, στα μεταπολεμικά χρόνια, προκειμένου να αποκρυπτογραφηθούν τα κίνητρα αυτής της παράλογης εντολής.
Μια εξήγηση είναι ότι κάποιοι στρατηγοί του, φοβήθηκαν πως η προέλαση των αρμάτων κινδύνευε από πλευρικές αντεπιθέσεις και έπρεπε να δοθεί χρόνος στο πεζικό να προλάβει τα μηχανοκίνητα. Μια άλλη σκέψη είναι ότι ο Χίτλερ φοβήθηκε πως η Βέρμαχτ με τις συνεχείς νίκες της αποτελούσε τη μοναδική δύναμη που μπορούσε να αμφισβητήσει την παντοδυναμία του.
Ακόμα μια σκέψη είναι ότι επηρεάστηκε από τον Χέρμαν Γκαίρινγκ, ο οποίος επέμενε φορτικά η Luftwaffe να είναι εκείνη που θα δώσει τη χαριστική βολή στον εχθρό. Η Αεροπορία αποτελούσε ένα νέο κλάδο, απόλυτα πιστό στο κόμμα, και ήταν η σειρά της να δρέψει δάφνες. Άλλωστε, κανείς δεν μπορούσε να πιστέψει ότι οι ηττημένοι Βρετανοί ήταν δυνατόν να οργανώσουν μια αμφίβια επιχείρηση εκκένωσης υπό τόσο δυσμενείς συνθήκες και σε τόσο ασφυκτικά χρονικά πλαίσια.
Στις 19 Μαΐου, κατόπιν εντολής του Τσώρτσιλ, το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό τέθηκε σε επιφυλακή προκειμένου να σχεδιάσει τη διάσωση των στρατευμάτων που βρίσκονταν στην απέναντι πλευρά της Μάγχης. Ο Βρετανός ναύαρχος Μπέρτραντ Ράμσεϊ, ήταν υπεύθυνος για τον συντονισμό και τη δράση των πολεμικών πλοίων του Βασιλικού Ναυτικού για την ταχεία εκκένωση του θύλακα και ίσως ο μόνος που πίστεψε ότι θα μπορούσαν να τα καταφέρουν. Η επιχείρηση διάσωσης πήρε την κωδική ονομασία Dynamo, επειδή στον χώρο του επιτελείου του υπήρχε μια τέτοια συσκευή.
Παράλληλα, ο Ράμσεϊ απεύθυνε συνεχείς απεγνωσμένες εκκλήσεις προς τον λαό να βοηθήσει με όσα μικρά σκάφη διέθετε. Το BBC μετέδιδε συνεχώς προτροπές προς τους ιδιοκτήτες πλωτών μέσων μήκους 9 έως 30 μέτρα να τα θέσουν στη διάθεση του Ναυαρχείου. Αυτά τα σκάφη μπορούσαν ευκολότερα να προσεγγίσουν τα ρηχά νερά του λιμανιού της Δουνκέρκης και να μεταφέρουν τους άνδρες στα μεγαλύτερα πλοία που περίμεναν στα ανοικτά. Επιπλέον μπορούσαν να μεταφέρουν στις ακτές εφόδια σε όσους παρέμεναν αναμένοντας τη σειρά τους.
Αμέτρητα πλοία, καΐκια, μικρά πλοία, βάρκες κατευθύνθηκαν προς τη Δουνκέρκη, για να σώσουν τους εγκλωβισμένους στρατιώτες. Στη συνέχεια ακολούθησε η μάχη της Δουνκέρκης, όπου Γάλλοι και Βρετανοί στρατιώτες, συνέβαλαν στη διεκπεραίωση της επιχείρησης, καθυστερώντας τους Γερμανούς. Παράλληλα, η Βρετανική Πολεμική Αεροπορία (RAF) ανέλαβε να καλύψει από αέρος την επιχείρηση με όσα πολεμικά αεροσκάφη διέθετε. Αντίπαλός της ήταν η μέχρι τότε αήττητη Γερμανική Πολεμική Αεροπορία (Λουφτβάφε). Επίσης, η RAF, με τα πρωτοεμφανιζόμενα Spitfire, αμφισβήτησε την κυριαρχία της Luftwaffe στον ουρανό της Δουνκέρκης.
Τελικά το θαύμα συντελέστηκε. Παρά τους λυσσαλέους βομβαρδισμούς της και τις επίμονες επιθέσεις της Βέρμαχτ, μεταξύ 26 Μαΐου και 3 Ιουνίου, διασώθηκαν 338.226 άνδρες, από τους οποίους περίπου οι 70.000 ήταν Γάλλοι.
Πέρα από τα γερμανικά «λάθη» η επιχείρηση εκκένωσης πέτυχε χάρη στην αυτοθυσία των ανδρών Βρετανικών και Γαλλικών μονάδων, οι οποίοι ανέλαβαν το βάρος της άμυνας. Οι τελευταίοι Βρετανοί απεγκλωβίστηκαν στις 4 Ιουνίου.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει και στους τολμηρούς Βρετανούς ναυτικούς που δεν δίστασαν να σπεύσουν σε βοήθεια των στρατευμένων συμπατριωτών τους. Ακόμη και ο καιρός στάθηκε πολύτιμος σύμμαχος για τους δοκιμαζόμενους άνδρες της ΒΕF. Χαμηλές πυκνές νεφώσεις πάνω από τη Δουνκέρκη δυσχέραναν κατά πολύ το έργο των γερμανικών αεροσκαφών. Επιπλέον, δυνατές βροχοπτώσεις στην ευρύτερη περιοχή εμπόδισαν τα γερμανικά άρματα να εξαπολύσουν την τελική τους έφοδο.
Βέβαια οι Βρετανοί πληγώθηκαν πολύ σοβαρά από την εκστρατεία στη Γαλλία και την εκκένωση της Δουνκέρκης. Συνολικά 243 πλοία βυθίστηκαν κατά τη διάρκεια της επιχείρησης. Η RAF είδε 177 αεροσκάφη της να καταρρίπτονται, στην πλειοψηφία τους υπερπολύτιμα καταδιωκτικά Spitfire και Hurricane. H BEF απώλεσε 68.111 άνδρες, το 93% των οχημάτων της και το 88% των πυροβόλων της. Η Επιχείρηση «Δυναμό» έμεινε στην ιστορία ως το «Θαύμα της Δουνκέρκης». Στην αρχή της επιχείρησης εκτιμούσαν πως θα διασωθούν 30 με 40.000 στρατιώτες. Συνολικά όμως διέφυγαν 338.226 στρατιώτες.
Στην περίπτωση που ο Γερμανικός στρατός προχωρούσε και εξολόθρευε τους εγκλωβισμένους συμμάχους, κανείς δεν ξέρει ποια θα ήταν η έκβαση του πολέμου. Πολύ πιθανό οι Δυνάμεις του Άξονα να μην είχαν νικηθεί το 45, αλλά μπορεί και ποτέ. Οι περισσότεροι από τους στρατιώτες που επέζησαν, ρίχτηκαν ξανά στη μάχη, βάζοντας το χέρι τους για την κατανίκηση της τυραννίας.
Τρεις είναι οι ταινίες που έχουν γυριστεί με αποκλειστικό θέμα τη Δουνκέρκη του 1940:
Η πρώτη είναι αγγλική του 1958 με το όνομα «Δουνκέρκη», σε σκηνοθεσία του Λέσλι Νόρμαν και πρωταγωνιστές τους Τζον Μιλς, τον Ρίτσαρντ Ατένμπορο και τον Μπέρναρντ Λι. Η ταινία αυτή βασίζεται στα μυθιστορήματα του Έλεστον Τρέβορ “The Big Pick-Up” και μας διηγείται δυο παράλληλες ιστορίες: Η μία είναι η ιστορία ενός ανέμελου Βρετανού δεκανέα στη Γαλλία που βρίσκεται υπεύθυνος για τις ζωές των ανδρών του, όταν ο αξιωματικός τους σκοτώνεται και πρέπει να τους πάρει πίσω στη Μεγάλη Βρετανία με κάποιο τρόπο. Η άλλη είναι η ιστορία των Βρετανών πολιτών που παίρνουν μέρος έμμεσα σε πόλεμο με την Επιχείρηση Δυναμό, για να επιστρέψουν οι Γαλλικές και Βρετανικές δυνάμεις πίσω από τις παραλίες της Δουνκέρκης. Μερικοί δέχονται να βοηθήσουν, ενώ άλλοι είναι λιγότερο πρόθυμοι.
«Δουνκέρκη 2 Ιουνίου» είναι ο τίτλος της Γάλλο-ιταλικής ταινίας «Week-end a Zuydcoote» του Ανρί Βερνέιγ του 1964 με τον Ζαν-Πολ Μπελμοντό και την Κατρίν Σπαάκ. Το σενάριο βασίστηκε στο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Robert Merle και επικεντρώνεται σε μικρές προσωπικές ιστορίες μέσα στην μεγάλη ιστορική στιγμή της εκκένωσης της παραλίας της Δουνκέρκης. Ένας λοχίας αηδιασμένος και κουρασμένος από τον πόλεμο, η περιπλάνησή του στην παραλία, οι ευκαιριακοί σύντροφοί του, η γνωριμία του με μια κοπέλα που αρνείται να εγκαταλείψει τον τόπο της, όλοι σε μια πολεμική ταινία υπερπαραγωγή για την εποχή της και διαφορετική από τις πολεμικές που είχαν γυριστεί στο Χόλυγουντ
Η ταινία όμως που χτίζει πάνω σε μια ήττα έναν κινηματογραφικό θρίαμβο και που κατορθώνει να επαναπροσδιορίσει τον τρόπο που ορίζεται η ίδια η έννοια του ηρωισμού και της νίκης, ακόμα και μπροστά στο πρόσωπο μιας αληθινής τραγωδίας, είναι η ταινία «Δουνκέρκη» του Κρίστοφερ Νολαν του 2017. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης διατείνεται πως η «Δουνκέρκη» δεν είναι πολεμική ταινία, αλλά ταινία επιβίωσης. Λογικό. Εάν ήταν μια ακόμα πολεμική ταινία, θα ήταν η ιστορία μιας ήττας των Βρετανών από τους Γερμανούς. Με το στοιχείο της επιβίωσης μπροστά, μια μεγαλοπρεπής ήττα μετατρέπεται σε θρίαμβο και δοξάζει ένα διαφορετικό σθένος και μια σειρά από άλλα ιδανικά. Όχι αυτά μιας χώρας ή μιας «εθνικής αποστολής», μα των ανθρώπων, της προσωπικής τους ηθικής.
Η ταινία «Δουνκέρκη» ξεκινά, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες των Βρετανών και των Συμμάχων είναι περικυκλωμένοι από δυνάμεις του εχθρού. Τρεις αφηγηματικές γραμμές κυλούν παράλληλα για να ενωθούν στο ίδιο χρονικό σημείο. Ο «Μωλος» ορίζει τον τόπο των νικημένων στρατιωτών που περιμένουν την απομάκρυνσή τους από τις Γαλλικές ακτές, την απελπισία απέναντι στις επιδρομές των γερμανικών αεροπλάνων, την αγωνία τους μπροστά στην απουσία των πλοίων που θεωρητικά θα τους μεταφέρουν στην σωτηρία. Στη «Θάλασσα», ο ιδιοκτήτης ενός μικρού πλοιαρίου ξεκινά από το Ντόβερ μαζί με τον γιο του και ένα ακόμη αγόρι για να φτάσει στην Γαλλία προκειμένου να σώσει όσους μπορεί. Ενας μόνο από τους εκατοντάδες βρετανούς που έκαναν το ίδιο. Και στον «Αέρα», ένας πιλότος με χαλασμένο τον δείκτη του ντεπόζιτου καυσίμων, θα πολεμήσει για να αναχαιτίσει τα αεροπλάνα που χτυπούν τους στρατιώτες στην ακτή. Εδώ αξίζει να πούμε πως κινούμαστε συνέχεια μέσα από την πλευρά των συμμάχων, χωρίς να δούμε ούτε μία φορά την πλευρά των Γερμανών. Ο αντίπαλος στρατός φάνηκε μόνο εξ αποστάσεως, γεγονός που κάνει το κοινό να μπει στην θέση των κυνηγημένων.
Στην ταινία δεν υπάρχουν πρωταγωνιστές, δεν υπάρχει ανάπτυξη χαρακτήρων και δεν βλέπουμε την ιστορία και το παρελθόν κάποιου. Εδώ ο πόλεμος είναι ξεκάθαρος. Η μάζα πολεμάει για την επιβίωση και με κίνητρο, να γυρίσουν σπίτια τους. Η κινηματογράφηση δεν πραγματοποιήθηκε σε στούντιο, οι δημιουργοί δεν χρησιμοποιήσαν ψηφιακή τεχνολογία ή εφέ. Το πολυάριθμο cast μετακόμισε στην ίδια την Δουνκέρκη, εκεί που γράφτηκε η ιστορία.
Στα δυνατά στοιχεία του έργου είναι οι αερομαχίες! Εφτά αυθεντικά πολεμικά αεροπλάνα πρωταγωνιστούν. Για την πραγματοποίηση των πλάνων οι παραγωγοί κέρδισαν το στοίχημα με το αδύνατο. Τοποθέτησαν κάμερα μέσα στο πολεμικό αεροπλάνο. Ο Κρίστοφερ Νόλαν ως λάτρης των practical effects και εχθρός του CGI, αποφάσισε να γυρίσει αυτή την ταινία μόνο με αληθινές σκηνές. Βούλιαξε αληθινά πλοία και πέταξε αληθινά αεροπλάνα (τα οποία κατέστρεψε). Ο ίδιος πέταξε με ένα Spitfire, για να νιώσει πως είναι να πετάς και τι πλάνα θέλει να τραβήξει. Η WB, ξόδεψε 5 εκατομμύρια δολάρια για τα αεροπλάνα που αγόρασε και κατέστρεψε.
Ο Τσόρτσιλ καλώντας τους Βρετανούς να υπερασπίσουν στη χώρα τους «υποσχέθηκε» στους αντιπάλους του: «θα πολεμήσουμε ως το τέλος», «θα πολεμήσουμε στις ακτές, στους αγρούς και στους δρόμους». Η ταινία κλείνει με τον λόγο αυτόν, τον οποίο διαβάζει ένας εξουθενωμένος και μόλις διασωθείς στρατιώτης. Ο Νόλαν έχει πει πως δεν ήθελε να μπει στο πολιτικό κομμάτι της ιστορίας. Σκοπός του ήταν να δημιουργήσει μία έντονη και συναρπαστική ταινία που θα μεταφέρει στον θεατή την αίσθηση της απώλειας και του τρόμου που προκαλεί η πόλεμος, έτσι κατορθώνει να κάνει, το ακριβώς αντίθετο μιας πολεμικής ταινίας και μαζί ένα επικό φιλμ που κρατά την απεικόνιση των μαχών, της στρατηγικής και των ελιγμών στο περιθώριο, αλλά κατορθώνει να φέρει όλη την αγωνία και τον αντίκτυπο μιας παράλογης και απόλυτα σκληρής συνθήκης, στο προσκήνιο. Όλα αυτά συμβαδίζουν με την μουσική του Hans Zimmer η οποία μας μεταφέρει το άγχος για την επιβίωση. Η πολιτική, οι συμμαχίες και ο Τσώρτσιλ απλά πλαισιώσουν το γεγονός. Ο στόχος ήταν να αναδειχθεί η δράση, η ένταση, η αγωνία, ο φόβος, η ανθρώπινη θέληση και η αφοσίωση σ’ ένα κοινό στόχο.
Σας προτρέπουμε λοιπόν να δείτε αυτή την υπέροχη ταινία και να συμφωνήσετε η και όχι, ότι ο στόχος του σκηνοθέτη επετεύχθη.
Συγχαρητήρια για το άρθρο!
Μεγάλη η προσφορά και των πλοιαρίων από το λιμάνι του Λονδίνου, τα οποία προσέτρεξαν για βοήθεια. Λεπτομέρειες μπορείτε να βρείτε εδώ:
https://www.adls.org.uk/ (The Association of Dunkirk Little Ships)
Ευχαριστώ