Έρευνα, κείμενο : Άννα Μπατζέλη
Εκτός των αρχείων ναυτιλιακών επιχειρήσεων, των κρατικών αρχείων ναυτιλιακού ενδιαφέροντος (όπως ενδεικτικά τα Αρχεία του Πολεμικού Ναυτικού και τα Αρχεία Φάρων) ή άλλων ναυτιλιακών αρχείων (π.χ. Νηογνωμόνων, όπως του Lloyd’s Register of Shipping),1Βλ. σχετικά: Lloyd’s Register of Ships online: https://hec.lrfoundation.org.uk/archive-library/lloyds-register-of-ships-online οι μελετητές ναυτιλιακής ιστορίας δύνανται να αξιοποιήσουν κατά την έρευνά τους συλλογές αρχείων μη ναυτιλιακών φορέων (όπως ενδεικτικά το Αρχείο Ναυαγίων Πλοίων και Ναυτοδυστυχημάτων (Prove di Fortuna) του τοπικού Αρχείου Κυθήρων),2Ά. Μπατζέλη (2024), Θεματικές συλλογές αρχείων σχετικές με τη Ναυτική Ιστορία των Κυθήρων και της Σύρου, https://www.navalhistory.gr/sylloges-arxeivn-syros-kythira/ αρχεία εφημερίδων κ.λ.π. Στόχος του παρόντος άρθρου είναι η ανάδειξη μιας επιπλέον πηγής που δύνανται να αξιοποιήσουν οι μελετητές ναυτιλιακής ιστορίας, αυτής των ταχυδρομικών δελταρίων (ή καρτ ποστάλ), καθώς και η σύντομη παρουσίαση σχετικών ελληνικών συλλογών.
Η αξιοποίηση των ταχυδρομικών δελταρίων στην ιστορική έρευνα δεν είναι κάτι καινούργιο. Ήδη στην Ελλάδα έχουν λάβει χώρα ενδιαφέρουσες εκθέσεις καρτ ποστάλ, όπως η πρόσφατη περιοδική έκθεση του Κέντρου Ιστορίας της Θεσσαλονίκης «Ταξίδι στη Θεσσαλονίκη. 17ος-20ός αιώνας»,3Αρχαιολογία και Τέχνες (2024), Μια «χρονομηχανή» από καρτ ποστάλ στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, 17ος-20ός αιώνας, https://www.archaiologia.gr/blog/2024/06/21/%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CF%87%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%87%CE%B1%CE%BD%CE%AE-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CE%BA%CE%B1%CF%81%CF%84-%CF%80%CE%BF%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%BB-%CF%83%CF%84%CE%BF/αλλά και δημοσιευθεί μελέτες που έχουν καρτ ποστάλ ως βασική πηγή, όπως ενδεικτικά του Δημήτρη Τσούρδη, ο οποίος μελέτησε το πώς οι καρτ ποστάλ αποτυπώνουν τόπους μνήμης στην Κομοτηνή,4Δ. Τσουρδής (2021), Η Κομοτηνή μέσα από τις Carte Postale: Τόποι μνήμης και ετεροτοπίες, https://www.researchgate.net/publication/351372054_E_Komotene_mesa_apo_tis_Carte_Postale_Topoi_mnemes_kai_eterotopies και του Λουράντου Νικόλαου, ο οποίος μελέτησε τις καρτ ποστάλ ως μέσο υπόμνησης και διατήρησης της επαφής των απόδημων με τον τόπο καταγωγής.5Ν. Λουράντος (2020), Η κάρτ ποστάλ ως μέσο υπόμνησης και διατήρησης της επαφής των απόδημων με τον τόπο καταγωγής: Κύθηρα – Αυστραλία: 1950-1970, Διδακτορική Διατριβή, https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/48405.
Αναφορικά με την έρευνα σε θεματικές ναυτιλιακής ιστορίας, οι καρτ ποστάλ μπορούν να αποτελέσουν αν όχι κύρια, συμπληρωματική πηγή. Ήδη έχουν δημοσιευθεί βιβλία που αξιοποιούν καρτ ποστάλ ως κύρια πηγή, όπως ενδεικτικά το A Maritime History of Southampton in Picture Postcards των Alan Leonard και Rodney Baker6Μια περίληψη του βιβλίου είναι διαθέσιμη στον ακόλουθο σύνδεσμο: Bitterne Local History Society, A Maritime History of Southampton in Picture Postcards, https://bitterne.net/product/a-maritime-history-of-southampton-in-picture-postcards/ και το RMS Lusitania: A History in Picture Postcards του Eric Sauder.7Μια περίληψη του βιβλίου είναι διαθέσιμη στον ακόλουθο σύνδεσμο: The History Press, RMS Lusitania: A History in Picture Postcards, Eric Sauder, https://thehistorypress.co.uk/publication/rms-lusitania-a-history-in-picture-postcards/ Ενδιαφέρουσες είναι και οι προσεγγίσεις που έχουν δημοσιευθεί σε ακαδημαϊκά περιοδικά, όπως για παράδειγμα του Maciej Kowalewski, ο οποίος σε άρθρο του στο Space and Culture εξετάζει τις εικονογραφικές αναπαραστάσεις πόλεων-λιμάνια σε καρτ ποστάλ, τις οπτικές αφηγήσεις που αυτές φέρουν και το πώς αποτυπώνουν τον ναυτιλιακό χαρακτήρα και τη μεταβιομηχανική εξέλιξη των πόλεων-λιμανιών.8Maciej Kowalewski, Images and Spaces of Port Cities in Transition, Space and Culture, Volume 24, Issue 1, 2018, https://doi.org/10.1177/1206331218783940 Εκτός των οπτικών αφηγήσεων και της εξέλιξης του χαρακτήρα και της ανάπτυξης (σε τεχνολογία και υποδομές) πόλεων-λιμανιών, πλοίων κλ. π., οι καρτ ποστάλ αποτελούν μια ενδιαφέρουσα πηγή για συλλογή στοιχείων σχετικά με την επικοινωνία των ναυτικών με τις οικογένειες τους, ενώ μπορούν να αξιοποιηθούν και στην εκπαιδευτική διαδικασία ως μέσο διδακτικής της ιστορίας.9Brian J. Failing, Examining Local History through Postcards: A Model for Interactive, Inquiry-Based Pedagogy, Collections: A Journal for Museum and Archives Professionals, Volume 12, Issue 4, 2016, Από την άλλη, οι καρτ ποστάλ που απεικονίζουν πολεμικά πλοία, μπορούν να μελετηθούν ως μέσο άσκησης πολιτικής και πολεμικής προπαγάνδας. Το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, για παράδειγμα, κυκλοφόρησαν αρκετά ταχυδρομικά δελτάρια πολεμικών πλοίων.10Βλ. για παράδειγμα την ακόλουθη συλλογή καρτ ποστάλ και φωτογραφιών πολεμικών πλοίων του Αμερικανικού Ναυτικού: https://scholarsjunction.msstate.edu/mss-lampton-images-us-navy/
Η ανάλυσή τους ως προς την επιλογή των πλοίων που απεικονίζονται, την ιστορία των πλοίων αυτών, αλλά και των προσώπων που υπηρέτησαν σε αυτά, καταδεικνύει τον πολλαπλό ρόλο τους και τη σημασία τους ως αντικείμενο μελέτης και έρευνας. Αντίστοιχα, οι καρτ ποστάλ που απεικονίζουν εμπορικά πλοία, αναδεικνύουν μεταξύ άλλων πτυχές της ανάπτυξης της επιβατικής ναυτιλίας, και προσφέρονται για την ανάλυση της χρήσης καρτ ποστάλ ως μέσο διαφήμισης και ως μέσο εικονογραφικής αποτύπωσης της εξέλιξης των θαλάσσιων μεταφορών, κλ. π.11Μια σχετική συλλογή καρτ ποστάλ είναι διαθέσιμη στο: https://www.shipping-postcards.com/index.php Τέλος, η μελέτη των καρτ ποστάλ μπορεί να αναδείξει διασταυρώσεις της ναυτιλιακής με την ταχυδρομική ιστορία (και το πώς η εξέλιξη των θαλάσσιων δικτύων συνδέεται με την ανάπτυξη των ταχυδρομικών επικοινωνιών) και την ιστορία του τουρισμού.
Ενδεικτική λίστα φορέων που διαθέτουν συλλογές καρτ ποστάλ
Αρκετοί ελληνικοί φορείς διαθέτουν συλλογές καρτ ποστάλ, όπως ενδεικτικά τα Γ. Α. Κ. Σάμου.12Βλ. σχετικά: Αρχείο – Συλλογή καρτ ποστάλ Σάμου: https://greekarchivesinventory.gak.gr/index.php/u-5031 Ενδιαφέρουσα είναι και η συλλογή του ψηφιομνήμωνα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο οποίος διαθέτει περισσότερες από 1,000 καρτ ποστάλ και είναι ελεύθερα προσβάσιμες μέσω του διαδικτύου.13Η συλλογή είναι προσβάσιμη στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://archives.lib.auth.gr/postcards-2?page=3&sort=identifier&sortDir=asc&listLimit=25 Για τις ανάγκες του παρόντος άρθρου θα εστιάσουμε στις συλλογές καρτ ποστάλ του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε. Λ. Ι. Α.), της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής της Θεσσαλονίκης και της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών, οι οποίες διαθέτουν μεταξύ άλλων καρτ ποστάλ με ναυτιλιακό ενδιαφέρον και είναι ελεύθερα προσβάσιμες μέσω διαδικτύου.
- Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο:
Η συλλογή του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, περιλαμβάνει περισσότερες από 10,000 καρτ ποστάλ, όχι μόνο από την Ελλάδα, αλλά και από την Τουρκία, την Αίγυπτο και τα Βαλκάνια. Οι καρτ ποστάλ αυτές έχουν πλούσια θεματολογία και καλύπτουν ένα σημαντικό χρονολογικό εύρος. Στη σχετική σελίδα του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου,14Η συλλογή του Ε. Λ. Ι. Α. είναι προσβάσιμη στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://www.elia.org.gr/digitized-collections/card-postal/ υπάρχει η δυνατότητα απλής και σύνθετης αναζήτησης. Από τις συλλογές καρτ ποστάλ, αρκετές είναι αυτές που έχουν ναυτιλιακό ενδιαφέρον, ενώ ξεχωρίζουν οι θεματικές ενότητες «Πλοία / Ατμόπλοια» και «Πλοία, Πολεμικά». Ενδιαφέρον έχουν, τέλος, και οι συλλογές «Μαύρη Θάλασσα», «Αίγυπτος – Κανάλι Μαχμουντιέ (Mahmudiyya Canal)», «Αίγυπτος – Κανάλι Σουέζ», κλ. π. όπως και οι συλλογές που αφορούν πόλεις-λιμάνια.
- Αμερικανική Γεωργική Σχολή Θεσσαλονίκης:
Σημαντική είναι και η συλλογή της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής της Θεσσαλονίκης, η οποία είναι ελεύθερα προσβάσιμη15Η σελίδα των Ιστορικών Αρχείων της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής της Θεσσαλονίκης είναι ελεύθερα προσβάσιμη στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://archives.afs.edu.gr/ και η συλλογή καρτ ποστάλ στον ακόλουθο: https://archives.afs.edu.gr/handle/5000/17 και διαθέτει περισσότερα από 200 τεκμήρια. Από αυτά ορισμένα αφορούν καρτ ποστάλ που απεικονίζουν λιμάνια και πλοία.
- Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών:
Η συλλογή της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών αποτελείται από 116 καρτ ποστάλ από την Κρήτη, οι οποίες καλύπτουν την περίοδο 1866-1913. Η συλλογή ψηφιοποιήθηκε το 2023. Υπάρχει η δυνατότητα περιήγησης στη συλλογή μέσω διαδικτύου,16Η συλλογή είναι προσβάσιμη στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://www.ascsa.edu.gr/index.php/archives/cretan-postcards-collection ενώ για όσους θέλουν ψηφιακά αντίγραφα υψηλής ανάλυσης πρέπει να επικοινωνήσουν με το αρμόδιο τμήμα Αρχείων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών. Από τη συλλογή αυτή, ναυτιλιακό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι καρτ ποστάλ που απεικονίζουν κρητικά λιμάνια, μέλη των ναυτικών δυνάμεων των Προστατιδών Δυνάμεων, το Φρούριο Φιρκά, κλ.π.
