Έρευνα – κείμενα Βικτωρία Μαστραντώνη
Εικόνες από Παναγιώτη Μαστραντώνη
Είναι γνωστά τα γεγονότα της Ναυμαχίας της Σάμου και ο ηρωισμός του Κωνσταντίνου Κανάρη, που με την έγκαιρη επέμβασή του με το πυρπολικό του, έσωσε την σε κίνδυνο ευρισκόμενη τότε ναυμαχία. Μετά όμως από αυτή την ηρωική του επέμβαση, έχουμε αυτόν τον ίδιο Κανάρη να ζητά με την αναφορά του προς την Κυβέρνηση τότε, την αντικατάσταση του καμμένου πλέον πυρπολικού του, για να συνεχίσει στον Αγώνα, αλλά, επίσης δυστυχώς έχουμε αρνητική απάντηση στο αίτημά του από το Εκτελεστικό με πρόεδρο τον Γεώργιο Κουντουριώτη. Μία απόφαση βέβαια αντίθετη από εκείνη και του Υπουργείου των Ναυτικών και του Σώματος του Βουλευτικού, τα οποία είχαν ευμενώς εισηγηθεί… Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά που διακρίνουμε την τόσο άδικη και περιφρονητική αντιμετώπιση του εκτελεστικού της Κυβέρνησης υπό τον Γεώργιο Κουντουριώτη, απέναντι στους Ψαριανούς ακόμη και εάν πρόκειται και για αυτόν τον ίδιο τον Κανάρη, ακόμη και όταν το κάνει μετά την πυρπόληση της Φρεγάτας στη ναυμαχία της Σάμου, όπου με την ηρωική του παρέμβαση, έσωσε τη Ναυμαχία. Στην αναφορά του εκείνη, με το αίτημα να του δοθεί καινούργιο πυρπολικό, το Βουλευτικό Σώμα είχε προωθήσει προς το Εκτελεστικόν Σώμα υπό τον Γεώργιο Κουντουριώτη , με το προβούλευμά του , Περ. β΄. αριθμ. 1146. Υπόμνημα της νήσου των Ψαρών του Κ. Νικόδημου σελίς 545.
«Ο γενναίος Κανάρης παρρησιασθείς σήμερον εις το Βουλευτικόν, παρέστησε και δια ζώσης, όσα και η εσώκλειστος αναφορά του φανερώνει. Ο αμίμητος ούτος πυρπολιστής ζητεί να στρέψη πάλιν εις το στάδιον του πολέμου με νέον πυρπολικόν, και δια τούτο και μόνον ήλθεν εις την καθέδραν της Διοικήσεως (Ναύπλιον) προ έξ ημερών . Τη 20η Αυγούστου 1824» (sic).
Την αναφορά του Κανάρη και τον κατάλογό του σχετικά με την επιχείρησή του αυτή κατά την Ναυμαχία της Σάμου, όπου απώλεσε το πυρπολικό του, έστειλε επίσης το Υπουργείο των Ναυτικών προς το Εκτελεστικό Σώμα, στις 25 Αυγούστου 1824 από το Ναύπλιο με αριθμ.1137. και με την υπογραφή, «Εν απουσία της τριμελούς επιτροπής» όπως αναφέρεται, «του Γεν.Γραμματέως του Υπουργείου, Γ. Κώπα.» Σελ. 546, του υπομνήματος, επακριβώς.
Τότε κατά την διάρκεια του ναυτικού αγώνα, πάντα μετά από τις ενέργειες των πυρπολικών στις ναυμαχίες, ο αρχηγός (διευθυντής) του πυρπολικού , όφειλε να αναφέρει σε έκθεσή του τα μέλη του πληρώματος που είχε μαζί του στο πυρπολικό, τις τυχούσες απώλειες και τον τόπο της πυρπόλησις. Και αυτά είναι όλα όσα περιελάμβανε μέσα σε αυτή του την έκθεσή, ο Κ. Κανάρης Σελ. 546 και 547 του Υπομνήματος τόμος 1ος, υπογράφοντας ο ίδιος, «εν Ναυπλίω , τη 25 Αυγούστου 1824. Κωνσταντής Κανάριος»(sic). Την εισαγωγή μόνον μεταφέρω εδώ… «Κατάλογος των ναυτών του ηφαιστείου Κωνσταντή Καναρίου, όστις επυρπόλησε τέσσαρα εχθρικά ά.) βασσέλον εις Χίον β΄.) βασσέλον εις Τένεδον , γ΄.) κορβέταν εις Αγίαν Μαρίναν, δ΄) φρεγαταν 56 κανονιών σις Σάμον, τη 5 Αυγούστου 1824.»(sic). Στη συνέχεια να φέρονται ονόματα και εάν και ποιός ίσως είχε σκοτωθεί κλπ … Αναφέρω κάποια ονόματα: Γεώργιος Τσαμπαρλής (απέθανε μαχόμενος), Ιωσάφατ ιερομόναχος, εις το της Σάμου, Ιωάννης Μαυρογιάννης (απέθανε μαχόμενος) κλπ… σελίδες 546-547.
Αλλά δυστυχώς, «Ούτε η αναφορά του Κανάρη, ούτε η γνωμοδότησις του Βουλευτικού ίσχυσαν στο Εκτελεστικόν Σώμα ώστε να δώση τότε πυρπολικόν εις τον Κανάρην.»(sic). Όμως δυστυχώς και πάλι, με την ίδια αδιαφορά η τότε Κυβέρνηση υπό τον Γεώργιο Κουντουριώτη, αντιμετώπισε και άλλες σχετικές αναφορές από Ψαριανούς πυρπολιστές, (σελίς 542, του 1ου τόμου του υπομνήματος)
«Οι πυρπολισταί Δ. Παπανικολής, Νικόλαος Βρατσάνος, Ανδρέας Βρούλος και Κωνσταντίνος Νικόδημος, οι οποίοι δια της αναφοράς των δεν εζήτησαν τίποτε υπέρ εαυτών, αλλά προσέφερον τον εαυτόν των εις την υπηρεσίαν της πατρίδος παρακαλούντες την Διοίκησιν να λάβη πρόνοιαν περί των των αιχμαλωτισθεισών ψαριανών οικογενειών.» Δυστυχώς τραγική ήταν η αδιαφορία της Διοικήσεως τότε του Εκτελεστικού Σώματος, απέναντι και σε αυτό το τραγικό θέμα το οποίο προέκυψε μετά την Καταστροφή των Ψαρών , ως προς τους αιχμαλωτισθέντες από τους Τούρκους Ψαριανούς…
Να προσθέσω και εκείνα που αναφέρονται από τον Νικόδημο μέσα στο Υπόμνημα της Νήσου Ψαρών από σελίδα 544 όπου όπως είπαμε έγινε το αίτημα του Κωνσταντίνου Κανάρη στο Ναύπλιο με την αναφορά του της 19ης Αυγούστου για να αιτηθεί ένα καινούργιο πυρπολικό και να συνεχίσει να συμμετέχει στον Ναυτικο Αγώνα. «Προστρέχων προς την Σεβαστήν Διοίκησιν ίνα προσφέρω την ειλικρινή ευπείθειάν μου, και επομένως να ζητήσω έν ηφαίστειον πλοίον μετά αναγκαία δια να τρέξω πάλιν όπου η ανάγκη της πατρίδος προσκαλεί τα τέκνα της, δια να εξακολουθήσω συναγωνιζόμενος υπέρ πίστεως και πατρίδος. Ο ταπεινότατος πατριώτης και δούλος, Κωνσταντής Κανάριος.»
Αυτά είναι τα γραφόμενά του, προς την Σεβαστήν Διοίκησιν, τα οποία και διαβάζουμε από τη σελίδα 544… Αυτή η αναφορά όμως οφείλει να σταλεί από το Βουλευτικόν Σώμα προς το Εκτελεστικόν Σώμα του Γεωργίου Κουντουριώτη για να έχει ισχύ στο Υπουργείο των Ναυτικών και το Βουλευτικό το κάνει με το Προβούλευμά του, Περ. β΄. αριθ.1146 . το οποίο διαβάζουμε στη σελίδα 545 και 546 και 547, του Υπομνήματος.
Σας θυμίζω ότι βρισκόμαστε πλέον μετά την πλήρη καταστροφή της νήσου των Ψαρών και όλος αυτός ο κόσμος ο Ψαριανός είναι ξεκρέμαστος και αφημένος στην τύχη του… Ζητάει λοιπόν ο Κανάρης εκτός από νέο πυρπολικό για να συνεχίσει τον Αγώνα και την οικονομική βοήθεια για τα πληρώματά του, αυτούς τους ανθρώπους που έχουν χάσει πλέον τη δουλειά τους για να επιβιώσουν με τις οικογένειές τους. Ζητά για εκείνους, αυτά τα οποία η Κυβέρνηση είχε υποσχεθεί, δια των διαταγών της αριθ. 1800 και 1952. Ένα ελάχιστο βοήθειας, όχι χαριστικό, αλλά έναντι εκείνων τα οποία η Κυβέρνηση οφείλει προς την νήσο των Ψαρών… Πράγματι κάτι ελάχιστο έναντι δόθηκε στα πληρώματα, το οποίο διαβάζουμε στη σελίδα 547 του Υπομνήματος, αλλά όχι, πυρπολικό στον Κωνσταντίνο Κανάρη δεν παραχωρήθηκε!
Τεράστια η προσβολή για έναν τέτοιο Αγωνιστή που βιάζεται να επιστρέψει στον Ναυτικό Αγώνα. Ομως, ναι κάποια στιγμή στην μεγάλη ανάγκη της η Κυβέρνηση, δηλαδή με απλά λόγια το Εκτελεστικό που έχει πλέον σε όλα τον πρώτο λόγο, έχοντας εξουδετερώσει, για να μην πω εξαφανίσει, το Βουλευτικό και κάθε άλλη εξουσία….. θα δώσει πυρπολικό στον Κωνσταντίνο Κανάρη, αλλά τότε μόνο εάν εκείνος δεχόταν να πολεμήσει πλέον υπό τον Ανδρέα Μιαούλη και όχι τον Ναύαρχο των Ψαρων τον Νικολή Αποστόλη!
Δεν θα παραλείψω να περιγράψω εδώ και τον ηρωισμό και του Ψαριανού μπουρλοτιέρη Κωνσταντίνου Νικόδημου μετά την ναυμαχία αυτή της Σάμου, όταν τα λίγα Ψαριανά πολεμικά μαζί με τα υπόλοιπα, εκτός του Κανάρη πυρπολικά θα ακολουθήσουν τα Υδραιο-Σπετσιώτικα στην συνέχεια της πορείας τους μετά τη ναυμαχία της Σάμου, και τότε απέναντι από το φρούριο της Κώ, θα είναι η πρώτη συνάντησή τους με τον τουρκοαιγυπτιακό εχθρικό στόλο. Διαβάζουμε σχετικά από την σελ. 52 “Απομνημονεύματα εκστρατειών και ναυμαχιών του Ελληνικού Στόλου”, του Κωνσταντίνου Νικόδημου: «…μία εχθρική φρεγάτα ηγγυροβολημένη εκεί, εβγήκεν εις τα πανιά. Τα πυρπολικά την κατεδίωξαν και αυτή διευθύνθη εις Αλικαρνασσόν. Ο εχθρικός στόλος ιδών τα ελληνικά πλοία εις τον πορθμόν, εβγήκε και αυτός εις τα πανιά, μετ ολίγον δε εισήλθεν εντός του πορθμού όλος ο ελληνικός στόλος και συναπαντηθέντες οι δύο στόλοι ήρχισαν να ναυμαχούν. Τα εχθρικά πλοία καταδιωκόμενα υπό των πυρπολικών και λοξοδρομούντα μεταξύ Κώ και Αλικαρνασσού, μη δυνάμενα δε να πάρωσι την βόλταν προς τον άνεμον (πότζαλαμπάντα), δια να αποφεύγουν τον κίνδυνον και ν΄απομακρύνωνται.»(sic)
Δεν μπόρεσα να παραβλέψω τον έξοχο άμεσο λόγο με τους ναυτικούς όρους του Νικόδημου και είναι για αυτό το λόγο, μεταφέρω αυτούσιο το κείμενο εδώ από τα Απομνημονεύματα Ναυμαχιών του Νικόδημου που όπως έχουμε πει περιγράφει μόνον εκείνες τις συγκρούσεις στις οποίες ήταν και ο ίδιος παρών με το πυρπολικό του! Όπως μας περιγράφει στη συνέχεια ο μπουρλοτιέρης Νικόδημος, «απέναντι στον ελληνικό στόλο, ο οποίος δεν θα ήθελε εάν μπορούσε να επιλέξει, να έχει βρεθεί σε ναυμαχία σε ένα τόσο στενό χώρο, απέναντι έχοντας τον τεράστιο εχθρικό στόλο , με τα δίκροτα τις φρεγάτες και κορβέτες του εχθρού, πολυάριθμες τόσο ώστε, δεν θα μπορούσε κάποιος να καταμετρήσει με τον τρόπο που ήσαν «μεμιγμένοι» οι δύο στόλοι κατά την ναυμαχία ώστε να καταμετρηθούν… και όπου ο εχθρικός στόλος είχε όλα τα μέρη της ξηράς ιδικά του, εισήλθεν όμως μετά ταύτα και εναυάχησε… και την ναυμαχίαν ταύτην συνεκρότουν όλος ο ελληνικός στόλος…»(sic) από σελίδα 52.
Και συνεχίζει… «Απέναντι του Ελληνικού Στόλου, όλα τα μεγάλα πλοία ήτοι δίκροτα φρεγάται και κορβέτα του εχθρού, τα οποία ήτο αδύνατον ν΄αριθμηθώσι, διότι ως εκ της πληθόρας και των συχνών περιστροφών των εις την συμπλοκήν της ναυμαχίας ταύτης τοσούτον ήσαν μεμιγμένοι οι δύο στόλοι ώστε δεν διεκρίνοντο… Τα πυρπολικά βοηθούμενα από τα πολεμικά έτρεπον σε φυγή τα εχθρικά και τα καθιστούσαν ανίκανα για να βλάψουν τα ελληνικά πλοία, οι δε πυρπολισταί δεν ηδύναντο να κολλήσουν τα πυρπολικά των διότι ο βόρειος άνεμος ήτο σφοδρός και διότι τα οθωμανικά πλοία έπαιρνον πάντοτε την στροφήν των ποδιστά (ποτζαλαμπάντα) και απεμακρύνοντο ταχέως από τα πυρπολικά.»(sic)
Για να μη μακρηγορήσω, μεταφέρω με δικά μου λόγια την υπόλοιπη περιγραφή του Νικόδημου, από το βιβλίο του. Τα εχθρικά λόγω του στενού του χώρου, είχαν κατεβάσει βάρκες με ενόπλους που προσπαθούσαν να καταδιώκουν τα πυρπολικά, και με αυτόν τον τρόπο όπως μας αφηγείται ο Νικόδημος, «εμάχοντο αμφοτέρωθεν ψιλοίς όπλοις» δηλαδή δίχως πυροβόλα από τα πλοία παρά μόνον με τουφέκια. Ηταν ανεπανάληπτος ο ηρωισμός , μέσα σε αυτό το κυνηγητό, των πληρωμάτων των μπουρλότων , μεταξύ των οποίων βέβαια και ο ίδιος Νικόδημος, ο οποίος από σεμνότητα σε ότι τον αφορά αφήνει άλλους να μιλήσουν για αυτόν και όπως εγώ πλέον μεταφέρω τα ίδια τα λόγια του από την σελίδα 53 των Απομνημονευμάτων του, « Άς μή νομίση ο αναγνώστης ότι ο συγγραφεύς γράφων τα γεγονότα τα οποία είδε, περιαυτολογεί παραλείπων τα καθέκαστα των άλλων. Το γεγονός τούτο βεβαιούν αι μαρυρίαι των ναυάρχων, ήτοι ο των Σπετσών εις την από 26 Αυγούστου προς την κοινότητα των Σπετσών έκθεσίν του όστις λέγει, “ώρμησε ( η εχθρική λέμβος) να ζωγρήση έν πυρπολικόν ψαριανόν, ένθα εδίωκεν εις ικανόν διάστημα τον στολάρχην του τυράννου” (sic) και δεν συνεχίζει ο σεμνός πυρπολιστής Νικόδημος, γιατί βεβαίως επρόκειτο για τον ίδιο και την δική του λέμβο. Και μας αφήνει να διαβάσουμε τα γεγονότα από τον ίδιο τον Ναύαρχο των Σπετσών τον Γεώργιο Ανδρούτσο. Το ίδιο κάνει και με την περιγραφή του Ναυάρχου των Ψαρών Νικολή Αποστόλη καθώς όμως και του Υποναυάρχου Σαχτούρη της Υδραίικης μοίρας σε αυτή τη ναυμαχία εν απουσία του ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη ο οποίος ακόμη βρίσκεται στην περιοχή των Ψαρών….
Και εδώ τώρα η περιγραφή του ιδίου Του Νικόδημου κατά τη ναυμαχία της Σάμου. «Τα πυρπολικά βοηθούμενα από τα πολεμικά έτρεπον εις φυγήν τα οθωμανικά και δεν εδύναντο αυτά να βλάψωσι τα ελληνικά πλοία, οι δε πυρπολισταί δεν ηδύναντο να κολλήσουν τα πυρπολικά των διότι ο βόρειος άνεμος ήτο σφοδρός και διότι τα οθωμανικά πλοία έπαιρνον πάντοτε την στροφήν των ποδιστά και απεμακρύνοντο ταχέως από τα πυρπολικά…. Το πυρπολικόν του Νικόδημου πλησιάσαν την ναυαρχίδα του Βυζαντινού στόλου, εμάχετο μετ αυτής με ψιλά όπλα. Η δε ναυαρχίς έπεμψεν λέμβον (κατσαβάσι) με ωπλισμένους ναύτας δια να κυριεύσωσιν το πυρπολικόν. Αλλά αποκρουσθείσα παρά του πυρπολικού ετράπη εις φυγήν απωλέσασα ικανούς τούρκους, και αυτή δε η Ναυαρχίς δια να αποφύγη τον κίνδυνον, επήρε την στροφήν της ποδιστά, αλλ εις την στροφήν ταύτην συντριβείσης της κεραίας της γάμβιας, πάραυτα τα προσήνεμα εις το πυρπολικόν οθωμανικά πλοία έστρεψαν τα πυροβόλα των κατ αυτού, και ούτω η ναυαρχίς απέφυγε τον κίνδυνον, οι δε πυροβολισταί αυτής θεωρούντες από τας κανονοθυρίδας δεν έρριψαν κανέν πυροβόλον και τα σφογγιστήρια ήσαν ερρομένα εις την θάλασσαν. Πολλοί οθωμανοί συνηγμένοι εις το ικρίνον της πρύμνης έτουφέκιζον και αντήλλαζον με τους πυρπολιστάς τα συνήθεις ύβρεις, εξ αυτών δε των ισταμένων οθωμανών οι πυρπολισταί (Νικόδημος) εφόνευσαν χρυσοστόλιστον τινά τον οποίον αμέσως περικυκλώσαντες οι άλλοι οθωμανοί τον εσήκωσαν…. Οι πυροβολισταί των οθωμανικών πλοίων, προσηλωμένοι μάλλον εις τα κινήσεις των πυρπολικών παρά εις την γόμωσιν των πυροβόλων έρριπτον πυροβολισμούς άνευ σφαιρών.»(sic). To αποτέλεσμα τελικά όλης αυτής της αναταραχής που προκάλεσαν τα πληρώματα των πυρπολικών με τις σκαμπαβίες τους ανάμεσα και καταδιώκοντας τις βάρκες με τα πληρώματα των εχθρικών πλοίων που τους χτυπούσαν ήταν να σπεύσει να απομακρυνθεί πλέον ο εχθρικός στόλος προς τον Γέροντα. Τα ακολούθησαν βέβαια τα πλοία Υδρας Σπετσών και Ψαρών. Όμως τα πλοία Υδρας και Σπετσών όντας προσήνεμα βρέθηκαν σε άμμεσο κίνδυνο από τα εχθρικά και οι Ναυαρχοι Μιαούλης και Σαχτούρης κατέβασαν τα ναυαρχικά τους σημεία για να μην αναγνωρίζονται από τον εχθρό ενώ τα Ψαρινά ευρισκόμενα σε καλήτερη θέση έναντι του εχθρικού στόλου τον περίμενε για να επιτεθεί. Τότε «είς των πλοιάρχων της Υδρας έχων υψωμένην εις τον ιστόν του κόκκινην φιάμπουλαν , πλέοντας προς τα Ψαριανά , εφώναζεν ακαταπαύστως «Καπετάν Νικολή, στείλε τα μπουρλότα, διότι τα σοττοβέντο καράβιας μας χάνονται σήμερον ! » (sic) Απομνημονεύματα σελίς 57 .
Συνεχίζοντας την αφήγηση των γεγονότων τα οποία τόσο άμεσα έζησε ο Νικόδημος συνεχίζει λέγοντας. «Ο Ναύαρχος των Ψαριανών, υψώσας τα ιδιαίτερα σημεία των πυρπολιστών Παπανικολή και Νικόδημου, αμέσως ούτοι διευθύνθησαν κατά του εχθρικού στόλου. Τα Ελληνικά δε πλοία όλα ομού επλησίασαν τον τουρκικόν στόλον και ο πυροβολισμός ήρξατο εκατέροθεν. Και οι ναύαρχοι ιδόντες τον ελληνικόν στόλον επιπεσόντα κατά του εχθρικού ύψωσαν αμέσως τα ναυαρχικά των σημεία, και τα μεν ψαριανά πυρπολικά έπεσαν εις το κέντρον του εχθρικού στόλου τα δε εμπροσθινά εχθρικά πλοία, τα πορευόμενα προς τον μυχόν του κόλπου, εναυμάχουν και αυτά με τον ελληνικόν στόλον. Αλλ΄επί τέλους, ο τουρκικός μη δυνάμενος ν΄άνθέξη, επήρε την στροφήν του ποδιστά και διευθύνθη προς την Λέρον διωκόμενος υπό του ελληνικού. Τότε ο πυρπολιστής Ιωάννης Ματρόζος (Σπετσιώτης) , πλησιάσας εχθρικόν βρίκιον, έθεσε πύρ εις το πυρπολικόν του, αλλ΄απέτυχεν. Κατόπιν τούτου έρριψε και ο Πιπίνος το πυρπολικόν του επί του βρικίου, αλλ΄ούδ αυτός επέτυχε, πληγωθείς μάλιστα κατά τον μηρόν υπό σφαίρας εχθρικής. Έτερον πυρπολικόν σπρετσιωτικόν, τρικάταρτον, διευθυνόμενον από τον Λάζαον Μουσού επέπεσεν επι του ιδίου βρικίου και έθεσεν πύρ, όπερ διεδόθη εις τον αρτέμονα, αλλ΄ οι τούρκοι έσβυσαν αυτό… Ο Νικόδημος εξηκολούθησεν εισέτι διώκων τον εχθρικόν στόλον, μη δυνάμενος όμως να τον πλησιάση ως αναχωρούντα πλησίστιον, επήρε την στροφήν του και ηνώθη με τον Ελληνικόν στόλον.»(sic) σελίς Απομνημονευμάτων 58.
Και αυτά είναι τα γεγονότα της 29ης Αυγούστου. Πρό όμως αυτού του γεγονότος η απαγόρευσις του Ναυάρχου Μιαούλη ώστε ο Ναύαρχος των Ψαρών Νικολής Αποστόλης να μην ακολουθήσει τα Υδραικά πλοία προς τον Γέροντα, ήταν σίγουρα κάτι που δεν θα μπορούσε να μην ‘εχει πικράνει τον Ψαριανό ναύαρχο. Όμως όπως μας εξηγεί ο Νικόδημος στη συνέχεια, αυτό είχε αποτρέψει να βρεθούν και τα Ψαριανά πλοία διασκορπισμένα όμως τα Υδραικά και τα Σπετσιτικά «διαρκορπισμένα ένθεν κακείθεν και να μη δυνηθούν να δώσουν την βοήθειαν την οποίαν έδωκαν.» (sic) σελίς 60 των απομνημονευμάτων.
Πολύτιμη η παρουσία των πυρπολικών λοιπόν και σε αυτή τη ναυμαχία και το βλέπουμε αυτό και στις αναφορές των ναυάρχων προς την Διοίκηση και την επιμονή τους για την αύξηση του αριθμού των πυρπολικών στον ελληνικό στόλο και την αποστολή και άλλων περισσοτέρων μια και αρκετά εξ αυτών είχαν χαθεί. Και θα είναι τώρα μόνον, που επιτέλους η Σεβαστή Διοίκηση θα αποφασίει πιεζόμενη εκ της ανάγκης, να δώσει και πυρπολικό καινούργιο στον Κανάρη.
Όμως δεν θα μπορούσα να μη συμφωνήσω με τον Νικόδημο σε εκείνο που λέει στα Απομνημονεύματά του σχετικά με τις μαρτυρίες των Ναυμαχιών. «Όσας δε τούτων είδα τας ιστόρησα καθώς έγιναν. Ευχής όμως έργον θα ήτο, ως προείπον, εάν έκαστος ναυτικός έγραφε τας ναυμαχίας εις άς παρευρέθη καθώς τας είδε.» Απομνημονευματα Κ. Νικόδημου , σελίς 53.
Επιτέλους και ο Τρινήσιος στόλος, ξανά ενωμένος με έστω και ελάχιστα από τα διασωθέντα της καταστροφής Ψαριανά πλοία και πυρπολικά, που επέτρεψε η Ελληνική Διοίκηση να ακολουθήσουν μετά της Υδρας και των Σπετσών … αποδεικνύει ότι ακόμη μπορεί να τρομοκρατεί τον εχθρό……Αλλά ενωμένος…
