Το πλοίο «Κολοκοτρώνης» μέσα από τις μαρτυρίες των Γκασταρμπάιτερ

Χρόνος Ανάγνωσης: 9 λεπτά

Γράφει η Άννα Μπατζέλη

Το πλοίο «Κολοκοτρώνης» ήταν ένα από τα τέσσερα επιβατηγά πλοία που η Ιταλία παρέδωσε στην Ελλάδα το 1952 στο πλαίσιο των πολεμικών επανορθώσεών της. Λίγους μήνες μετά την έναρξη των δρομολογίων του, το «Κολοκοτρώνης» εκτελούσε και το δρομολόγιο από Πειραιά προς Μπρίντεζι (Μπρίντιζι/Brindisi). Το δρομολόγιο αυτό συνδέθηκε με την πορεία χιλιάδων Ελλήνων, οι οποίοι μετανάστευσαν στην Γερμανία στο πλαίσιο της συμφωνίας για υποδοχή «Φιλοξενούμενων Εργατών / Γκασταρμπάιτερ» από την Ελλάδα. Στο παρόν άρθρο επιχειρείται η ανάδειξη αυτής της πτυχής από την ιστορία του πλοίου μέσα από μαρτυρίες των Ελλήνων Γκασταρμπάιτερ, οι οποίες έχουν συλλεχθεί μέσα από τη σχετική βιβλιογραφία και άλλες πηγές

Το πλοίο «Κολοκοτρώνης», πηγή φωτογραφίας: Έλληνες Μετανάστες στη Δυτική Γερμανία, Παρελθόν, Μνήμη, Ιστορία, συζητούν Γιώργος Ματζουράνης – Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Αρχείο Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), Σειρά 2 Αιώνες σε 21 Εκμπομπές, Αθήνα 2021, σελ. 9.

Σύντομη επισκόπηση της ιστορίας του πλοίου «Κολοκοτρώνης»: Από την ναυπήγησή του στη διμερή συμφωνία Ελλάδας – Δυτικής Γερμανίας

Το πλοίο «Κολοκοτρώνης» μαζί με τα πλοία «Μιαούλης», «Κανάρης» και «Καραϊσκάκης», παραδόθηκαν στην Ελλάδα από την Ιταλία το 1952, στο πλαίσιο των ιταλικών πολεμικών επανορθώσεων. Οι αρμόδιες υπηρεσίες του ελληνικού Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας προσδοκούσαν με την απόκτηση των πλοίων αυτών να αντιμετωπίσουν το ζήτημα της ακτοπλοϊκής σύνδεσης των νησιών με την ηπειρωτική χώρα¹.Σύμφωνα με το Miramar Ship Index και τα τέσσερα πλοία κατασκευάστηκαν σε ιταλικά ναυπηγεία. Το «Κολοκοτρώνης», η κατασκευή του οποίου ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1952 και ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του ίδιου έτους, σε ναυπηγείο στον Τάραντα, ενώ τα υπόλοιπα τρία πλοία κατασκευάστηκαν σε ναυπηγεία στο Μονφαλκόνε (Monfalcone) και το Λιβόρνο.².Το ναυπηγείο όπου κατασκευάστηκε το «Κολοκοτρώνης» λειτουργούσε από το 1914 και αναλάμβανε κυρίως την κατασκευή υποβρυχίων και μικρών πολεμικών πλοίων³

Επιπλέον, το πλοίο «Κολοκοτρώνης» έφερε τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: είχε βάρος 1.709 τόνους, μήκος 82,1 μέτρα, πλάτος 12,8 μέτρα και μπορούσε να αναπτύξει ταχύτητα 14 κόμβων. Το πλοίο αγοράστηκε από την Ηπειρωτική Ατμοπλοΐα του Γεώργιου Ποταμιάνου, ενώ τα υπόλοιπα πλοία περιήλθαν στην κατοχή της εφοπλιστικής εταιρείας «Θηραϊκή Ακτοπλοΐα» της οικογένειας Νομικού.⁴

Τα πλοία αρχικά ανέλαβαν την εξυπηρέτηση ακτοπλοϊκών γραμμών που εξυπηρετούνταν και από άλλες ακτοπλοϊκές εταιρείες, γεγονός που ενθάρρυνε τον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται παραστατικά στον Τύπο της εποχής με τη δημοσίευση λ. χ. άρθρων που προανάγγελλαν την έναρξη των δρομολογίων ή τόνιζαν την υπεροχή ενός πλοίου έναντι των υπολοίπων. Ενδεικτικό παράδειγμα πάνω σε αυτό είναι το ακόλουθο άρθρο, το οποίο δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος, η οποία εκδιδόταν στο Ηράκλειο Κρήτης, στο οποίο προ-αναγγέλλεται η δρομολόγηση δύο εκ των νέων πλοίων:

«Αύριον Τρίτην αναχωρούν εκ Πειραιώς δι’ Ιταλίαν πληρώματα προς παραλαβήν των νεοτεύκτων επιβατηγών σκαφών «Κανάρης» και «Μιαουλης», άτινα ηγοράσθησαν υπό της εταιρίας Π. Νιμικός (sic), (Θηραϊκή Ατμοπλοΐα). Τα εν λόγω σκάφη θα καταπλεύσουν εις τον Πειραιά το Σάββατον και θα δρομολογηθούν αμέσως».⁵

Λίγες εβδομάδες μετά, η ίδια εφημερίδα φιλοξενεί νέες καταχωρήσεις σχετικά με την επικείμενη έναρξη των δρομολογίων:

«Τα νεότευκτα ντιζελοκίνητα ταχύπλοα ΠΟΛΥΤΕΛΗ ΑΤΜΟΠΛΟΙΑ ΚΑΝΑΡΗΣ ΚΑΙ ΜΙΑΟΥΛΗΣ άρχονται των τακτικών δρομολογίων εξ Ηρακλείου εντός ολίγων ημερών.»⁶

Ενώ στο ίδιο φύλλο περιλαμβάνονται και ανακοινώσεις ανταγωνιστών:

«Αποφύγετε άδικες καθυστερήσεις και ταλαιπωρίες ταξιδεύοντες μέσω Ρεθύμνης -Σούδας.

– ΤΟ ΔΕΛΦΙΝΙ –

Το νεώτερο, το ταχύτερο, το πολυτελέστερο, το ανώτερο πλοίο αναχωρεί κάθε ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΝ 6 μ. μ.

ΚΑΤ’ ΕΥΘΕΙΑΝ ΔΙΑ ΠΕΙΡΑΙΑ.

ΑΝΕΤΟ ΤΑΞΙΔΙ 12 ΩΡΩΝ»⁷

Χαρακτηριστικά είναι και τα ακόλουθα αποσπάσματα (τα οποία δημοσιεύθηκαν στο ίδιο φύλλο):

«Η δρομολόγησις μέσω Κρήτης των ναπηγηθέντων εις Ιταλίαν διζελοκινήτων θαλαμηγών «Κανάρης» και «Μιαούλης» ικανοποιεί πλήρως τον ταξιδιωτικόν και συναλασσόμενον κόσμον της Κρήτης. Διότι όντως τα ατμόπλοια αυτά και από απόψεως ταχύτητος και από απόψεως ανέσεων είναι από τα τελειότερα εν σχέσει με τα τελευταίας προόδους της ναυπηγικής. Εξ άλλου το ενταύθα Πρακτορείον της «Θηραϊκής Ατμοπλοΐας» εις την οποία ανήκουν τα ατμόπλοια υπόσχεται «θετικώς» πάσαν εξυπηρέτησιν των ταξιδιωτών». […]

Διαβάστε επίσης: Αναμνήσεις. Το πρώτο μου μπάρκο.

«’ΚΑΔΙΩ’ Το δοκιμασμένον ως το ασφαλέστερο και ταχύτατο ατμόπλοιο. […] Αι καμπίναι Σούπερ Λουξ και Λουξ θα διατίθενται του λοιπού εις τους επιβάτας Αης θέσεως. Άπασαι αι δίκλινοι καμπίναι Αης θέσεως μετετράπησαν εις καμπίνας Βας θέσεως. […]».

«Η ΠΟΛΥΤΕΛΗΣ ΘΑΛΑΜΗΓΟΣ ’ΔΕΣΠΟΙΝΑ’ Πραγματικής ταχύτητος 17 μιλλίων. Το νεώτερον σκάφος της Ελληνικής Ακτοπλοΐας. […] Το μόνον πλοίον που επεβλήθη με την αξίαν του. […]».⁸

Ανάλογης λογικής ήταν και οι διαφημίσεις που είχαν καταχωρηθεί για τα δρομολόγια του «Κολοκοτρώνης», στα οποία γινόταν αναφορά στο έτος κατασκευής του και στην ταχύτητα που μπορούσε να αναπτύξει.⁹

Αναφορικά με την ιστορία του πλοίου «Κολοκοτρώνης» κατά την περίοδο αυτή, αξίζει ακόμα να σημειωθεί ότι το πλοίο έφερε και δεύτερο όνομα, αυτό του ιδιοκτήτη του. Σκοπός του Ποταμιάνου ήταν το πλοίο να φέρει μόνο το δικό του όνομα, ωστόσο αυτό δεν ήταν δυνατό, καθώς το «Κολοκοτρώνης» ήταν υποθηκευμένο και δεν επιτρεπόταν η μετονομασία του.¹⁰

Το πλοίο ξεκίνησε τα δρομολόγιά του από Κρήτη προς Πειραιά και από Πειραιά προς Χίο και Μυτιλήνη τον Αύγουστο του 1952.¹¹ Το πλοίο εντάσσεται στην ακτοπλοϊκή σύνδεση Ελλάδος – Ιταλίας από τον χειμώνα του ίδιου έτους και εξυπηρετεί τα δρομολόγια προς Ιταλία έως και τα τέλη της δεκαετίας του 1960 – αρχές της δεκαετίας του 1970,¹² με αποτέλεσμα να συνδεθεί με την ιστορία των Ελλήνων που μετανάστευαν στην Γερμανία μετά την υπογραφή της «Σύμβασης περί επιλογής και τοποθετήσεως Ελλήνων εργατών εις γερμανικάς επιχειρήσεις». Το «Κολοκοτρώνης» πραγματοποιούσε δρομολόγια από τον Πειραιά στο Μπρίντεζι μία ή δύο φορές την εβδομάδα και υπολογίζεται ότι μετέφερε 500,000 Έλληνες μετανάστες.¹³

Από το Μπρίντεζι, οι επιβάτες έπαιρναν το τρένο για Γερμανία.¹⁴

«Σύμβαση περί επιλογής και τοποθετήσεως Ελλήνων εργατών εις γερμανικάς επιχειρήσεις». Σύντομη παρουσίαση:

Στις 30 Μαρτίου 1960, υπογράφεται η «σύμβαση περί επιλογής και τοποθετήσεως Ελλήνων εργατών εις γερμανικάς επιχειρήσεις». Τόσο η Ελλάδα, όσο και η Γερμανία είχαν προχωρήσει στην υπογραφή ανάλογων διμερών συμφωνιών με άλλες ευρωπαϊκές χώρες κατά τα προηγούμενα έτη, προκειμένου το μεν ελληνικό κράτος να αντιμετωπίσει τα υψηλά ποσοστά ανεργίας και η δε Δυτική Γερμανία να εξυπηρετήσει τις αυξημένες ανάγκες του βιομηχανικού τομέα. Η Ελληνο-γερμανική σύμβαση ουσιαστικά όριζε ένα πλαίσιο συνεργασίας μεταξύ των αρμόδιων ελληνικών και γερμανικών φορέων, προκειμένου να διευκολυνθεί η επιλογή και τοποθέτηση Ελλήνων εργατών σε γερμανικές επιχειρήσεις.¹⁵

Το πλοίο «Κολοκοτρώνης» μέσα από τις μαρτυρίες των Γκασταρμπάιτερ:

Αναφορές στο ταξίδι με το πλοίο «Κολοκοτρώνης» συναντάμε σε αρκετές μαρτυρίες Ελλήνων μεταναστών στην υφιστάμενη βιβλιογραφία και άλλες πηγές. Ο Γιώργος Ματζουράνης, ερευνητής, ο οποίος είχε βιώσει τη μετανάστευση στη Γερμανία, αναφέρει σχετικά με το ταξίδι με το «Κολοκοτρώνης»:

«Πόσες φορές πληρώθηκε χρυσό αυτό το πλοίο. Έφταναν, λοιπόν, στο καράβι κρατώντας ένα μικρό σακουλάκι που τους δίνανε με τρόφιμα, γιατί δεν τους στρώνανε φυσικά κανένα τραπέζι μες στο πλοίο. Τους δίνανε ένα σακουλάκι με μία κονσερβούλα ρέγγες, ένα ψωμάκι ή τρία ψωμάκια και δύο μπανάνες, για να μην πούμε ότι δεν είχανε και φρούτο. Με αυτό έπρεπε να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους, να αποχαιρετήσουν τους δικούς τους –δύο φορές τον μήνα γινότανε κλαυθμός και οδυρμός στις προβλήτες του Πειραιά– και να ξεκινήσουν για το ταξίδι, για το οποίο δεν ήξεραν τίποτα.»¹⁶

Διαβάστε επίσης: Ανδρέας Μιαούλης. Η προεπαναστατική του δραστηριότητα. Μια άγνωστη και σημαντική πλευρά του ήρωα

Οι μετανάστες δε γνώριζαν αρκετά για τον προορισμό τους, αλλά για κάποιους και το ίδιο το ταξίδι μετάβασης από την Ελλάδα στη Γερμανία με τρένο και πλοίο ήταν πρωτόγνωρο:

«…Ε, δύσκολα. Για πρώτη φορά στο τρένο που ανεβήκαμε. Ο γιός μου έκλαιγε, έβγαινε έξω στο διάδρομο, και έλεγε, θα πηδήσω από το παράθυρο. Δεν θέλω εγώ να πάω στη Γερμανία, δεν τον άρεζε… (Αναστασία Χ.-Ελάτη), …Και μετά με το πλοίο από εκεί. Με τον Κολοκοτρώνη. Εκεί να δεις τι γινότανε (γέλια). Εκεί να δεις τι γινότανε, ήμασταν όλοι οι τζομπαναρέοι εκεί πέρα, δεν είχαμε ταξιδέψει ποτέ με πλοίο. Δεν είχαμε ξαναδεί θάλασσα. Δεν είχαν ταξιδέψει με τέτοιο (πλοίο), να πούμε… (Χρήστος Χ.-Ελάτη), …»¹⁷

Το ταξίδι με το «Κολοκοτρώνης» δεν ήταν εύκολο και, ειδικά για κάποιους ανθρώπους, όπως οι εγκυμονούσες, ήταν ακόμα πιο δύσκολο. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία της Ευθαλίας Σπύρου, η οποία ταξίδεψε με το «Κολοκοτρώνης» πίσω στην Ελλάδα, προκειμένου να γεννήσει το δεύτερο παιδί της:

«Μέσα στο καράβι, ήταν ο «Κολοκοτρώνης» και είχε και ένα κύμα! Από το Μπρίντιζι. Μέχρι το Μπρίντιζι ήρθαμε με τρένο. Και από το Μπρίντιζι μετά, πήραμε το καράβι το «Κολοκοτρώνη». Και όλος ο κόσμος έκανε εμετό μες στο καράβι, κι έλεγα: «Παναγία μου, μην ξυπνήσει το παιδί μου. Δεν μπορώ να το πάρω αγκαλιά. Μην ξυπνήσει!». Γιατί έκανα πολύ εμετό… Ήρθα εδώ, έκανα ένα σπιτάκι. Δεν είχαμε και εδώ σπίτι. Κάναμε ένα μικρό σπιτάκι, έκανα και το δεύτερο παιδί, το άφησα με τη μάνα μου και ξαναέφυγα Γερμανία.»¹⁸

Μάλιστα οι συνθήκες στο πλοίο ήταν τόσο δύσκολες, που ορισμένοι αναφέρουν ότι η φράση «Έφερε ο Κολοκοτρώνης…» χρησιμοποιούταν από τους μετανάστες όταν ήθελαν να προσβάλουν κάποιον.¹⁹ Για τις δυσκολίες του ταξιδιού με το «Κολοκοτρώνης» μιλά και ο Δημήτρης Τσινκαλής, ο οποίος ταξίδεψε με το πλοίο το 1970:

«Το ταξίδι μου πάλι μην το συζητάτε! Και εκείνο, και εκείνο βαρύ ήταν. Και τα δυο. Το πρώτο ταξιδέψαμε με, σιδηροδρομικώς μέχρι τη Γερμανία. Σιδηροδρομικώς κάτι. Μετά τη δεύτερη τη φορά το 1970 που πήγαμε, πάλι με συμβόλαιο βέβαια που πήγαμε, τότε πήγαμε με καράβι, απ’ την Πάτρα περίπου, ένα καράβι το λέγαν: «Κολοκοτρώνη». Ήτανε εκείνο ένα σαπιοκάραβο, είχε μία συγκοινωνία από την Ελλάδα, απ’ την Πάτρα σε μία πόλη, την έχω ξεχάσει της Ιταλίας την πόλη. Η Ιταλία είχε δύο-τρεις πόλεις τέτοιες που έβγαιναν τα καράβια εκεί, λοιπόν Ανκόνα ήταν; Τι ήταν; Όχι, δεν θα ήταν. Κάτι άλλο ήταν. Ξέχασα αυτό το καράβι μας σε ποιο… Εκείνο το καράβι που μας πάει ο «Κολοκοτρώνης», μας έπιασε μία τρικυμία και είπαμε «Χανόμαστε!». Θα πνιγόμασταν. Και όσοι ήμασταν εκεί δεν την ξεχνούμε εκείνη την περιπέτεια, ό,τι περάσαμε με το καράβι που λεγόταν: «Κολοκοτρώνης». Και όταν βγήκαμε στην Ιταλία μετά από το καράβι, μετά με τη συγκοινωνία φτάνουμε στη Γερμανία […]»²⁰

Διαβάστε επίσης: Τα τελευταία πλοία του Στόλου που αποδήμησαν λίγο πριν την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς

Ενδιαφέρον, τέλος, έχει μία ακόμη μαρτυρία σχετικά με τις συνθήκες που επικρατούσαν στο πλοίο, η οποία παρατίθεται και πάλι από τον Ματζουράνη στο βιβλίο του «Μας λένε Γκασταρμπάιτερ» (το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεμέλιο) και αναδεικνύει παραστατικά την ανθρώπινη σκοπιά των γεγονότων:

«Με το καράβι Κολοκοτρώνης φύγαμε. Αυτό το καράβι το ξέρω πολύ καλά γιατί του κάναμε και επισκευή στα ναυπηγεία. Κανονικά τα καράβια πρέπει να ‘ρχονται μια φορά το χρόνο να περνάνε από δεξαμενισμό. Τέτοιο σαπιοκάραβο δεν έχω ξαναδεί. Μπάλωμα απάνω στο μπάλωμα είναι. Μέσα στο μηχανοστάσιο από παντού έχει ρήγματα. Πολλές φορές έχω κατέβει και έχω κολλήσει τα ρήγματα αυτά. Τέτοιο βρωμοκάραβο δεν υπάρχει. Βέβαια αναγκαστικά ήμασταν στην κουβέρτα. Δεν μας είχαν καμπίνες για να κοιμηθούμε. Κοιμόμαστε στο πάτωμα.

Ποιός να είχε κουβέρτες; κανένας. Αν τον είχε ειδοποιήσει κάποιος άλλος που είχε ταξιδέψει και ήξερε από παλιά ότι πρέπει να έχει καμία κουβέρτα, έπαιρνε. Εμείς που είχαμε κοιμηθεί απάνω στο κατάστρωμα, το βράδυ έπιασε τρικυμία και ερχόταν η θάλασσα απάνω μας.

Όταν είχαμε κατέβει κάτω στο μπαρ που είχε κάτι παγκάκια για είκοσι άτομα και μείς είμαστε πάρα πολλοί, ο ένας απάνω στον άλλο. Πήγαμε κάτω για να μη βραχούμε, αν και ήμαστε μούσκεμα. Είχαμε μαζευτεί όλοι εκεί κάτω και ξέρεις ο ένας έκανε εμετό απάνω στον άλλο στριμωγμένοι όπως ήμασταν. Ούτε να φάμε μπορέσαμε. Αυτή ήτανε η κατάσταση, δραματική ωσότου να φτάσουμε στο Μπρίντιζι.

Εκεί όταν κατεβήκαμε μας βάλανε σε ένα τραίνο και μας φέρανε κατευθείαν στη Γερμανία. […]

Εμένα μου αρέσει το ταξίδι γιατί είμαι από θαλασσινή περιοχή και το ‘χω συνηθίσει. Μα τόσο μακρινό ταξίδι δεν είχα κάνει.

Μια φορά όταν φεύγεις σου σφίγγεται η καρδιά. Πατεράδες και μανάδες στην αποβάθρα. Άντρες, γυναίκες, αρραβωνιαστικιές, κλαίνε, αποχαιρετούνε, παραγγέλνουνε, ένα δράμα. Ύστερα το κατάστρωμα γεμίζει μπόγους, κούτες, δέματα, βαλίτσες, κουρελούδες κι ένα κόσμο αμίλητο και σκεφτικό. Να βλέπεις κορίτσια αδύνατα και μαυριδερά δεκαοχτώ χρονώ, να βλέπεις γυναίκες που κλαίγανε τα μωρά τους στην αποβάθρα και τα σφίγγανε απάνω τους σα να ‘τανε να μην τα ξαναδούνε και να λες που πάει όλος αυτός ο κόσμος. Τόση ανάγκη πια ήτανε να φύγουνε οι μανάδες και να χωρίζονται τα παιδιά τους;»²¹

Η πορεία του πλοίου «Κολοκοτρώνης» έως και τη διάλυσή του:

Το πλοίο «Κολοκοτρώνης», καθώς και τα υπόλοιπα πλοία που δόθηκαν στην Ελλάδα από τους Ιταλούς, ο «Μιαούλης», ο «Κανάρης» και ο «Καραϊσκάκης», παρότι είχε προβληθεί ιδιαίτερα στον Τύπο κατά το έτος παράδοσής του για την πολυτέλεια και τις υψηλές ταχύτητες που μπορούσε να αναπτύξει, στην πραγματικότητα είχε σημαντικές αδυναμίες. Οι συνθήκες του ταξιδιού με τον «Κολοκοτρώνη» έχουν ήδη περιγραφεί στην προηγούμενη ενότητα, ωστόσο πρέπει επιπλέον να επισημανθεί ότι τόσο αυτό το πλοίο, όσο και τα υπόλοιπα, δεν μπορούσαν να αναπτύξουν υψηλές ταχύτητες λόγω κατασκευαστικών αδυναμιών και το σύνολο των πλοίων παροπλίστηκε σχετικά νωρίς.²²

Το πλοίο «Κολοκοτρώνης», συγκεκριμένα, το 1971 πουλήθηκε, έπειτα από πλειστηριασμό, στην εταιρεία του Γεώργιου Κουσουνιάδη. Το πλοίο μετονομάστηκε «Αχιλλεύς» και συνέχισε τα ταξίδια του²³ έως ότου δόθηκε για διάλυση το 1983, η οποία και έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1984 από την Leodias Kladias Ltd.²⁴