Γράφει ο Ζήσης Φωτάκης
Οι Μεγάλες Ανακαλύψεις είχαν ως αφετηρία πρωτοβουλίες των Ιβήρων και έδωσαν ώθηση στη σταδιακή πολιτικο-οικονομική ενοποίηση του πλανήτη. Στόχος του παρόντος ευσύνοπτου κειμένου είναι η σκιαγράφηση του σημαντικότερου εξερευνητικού επιτεύγματος της παγκόσμιας ναυτικής ιστορίας, του πρώτου περίπλου της γης, καθώς και της ελληνικής συμβολής σε αυτό. Στο ξεκίνημα των Νέων Χρόνων οι γεωγραφικές γνώσεις των Ευρωπαίων εδράζονταν στο ογκώδες σώμα των αστρονομικών και μαθηματικών υπολογισμών του Έλληνα αστρονόμου και μαθηματικού Κλαύδιου Πτολεμαίου που έζησε στην Αίγυπτο τον 2ο αιώνα μ.Χ. Το σύστημα του Πτολεμαίου ανασύρθηκε από τη λησμονιά το 1410 και πάνω σε αυτό βασίστηκε ο πρώτος χάρτης της Γης που τυπώθηκε στην πανεπιστημιούπολη της Μπολόνια το 1477. Το Πτολεμαïκό σύστημα ενθάρρυνε την ανάληψη εξερευνητικών πρωτοβουλιών με την ορθή εκτίμησή του περί της σφαιρικότητας της Γης. Διευκόλυνε δε ακόμα περισσότερο την ανάληψη των πρωτοβουλιών αυτών μέσω της εσφαλμένης εκτίμησής του ότι η Γη ήταν πολύ μικρότερη απ’ ό,τι πραγματικά είναι. Δημιούργησε δηλαδή τη λανθασμένη εντύπωση στους εξερευνητές ότι οι αποστάσεις που είχαν να διανύσουν ήταν πολύ μικρότερες από τις πραγματικές. Χωρίς το σφάλμα αυτό ίσως οι Ευρωπαίοι να μην είχαν αποδυθεί σε τόσο δύσκολα εξερευνητικά εγχειρήματα.1Bergreen, L., Over the Edge of the World. Magellan’s Terrifying Circumnavigation of the Globe (Harper Collins,2009), 10. Love, S.R., Maritime Exploration in the Age of Discovery, 1415-1800 (Greenwood Press: Westport Connecticut, London, 2006), 87
Τα εγχειρήματα αυτά αναλήφθηκαν αρχικά από την Πορτογαλία και την Ισπανία. Έχοντας ολοκληρώσει επιτυχώς την μακραίωνη προσπάθειά τους να απελευθερωθούν από τους Άραβες και επωφελούμενες τόσο από την εξάντληση της Αγγλίας και της Γαλλίας λόγω του Εκατονταετούς Πολέμου, όσο και από την εμπλοκή των ναυτικών πόλεων της Ιταλίας στους Ιταλικούς Πολέμους του πρώτου μισού του 16ου αιώνα, οι Ιβηρικές Δυνάμεις οργάνωσαν εξερευνητικές αποστολές που οδήγησαν στην ανακάλυψη της Αμερικής και στην εξερεύνηση μεγάλου τμήματος των ακτογραμμών της Αφρικής και της Ασίας2Berstein, S. & Milza, P., Ιστορία της Ευρώπης. Από τη Ρωμαïκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαïκά Κράτη 5ος-18ος αιώνας, τομ. 1 (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια: Αθήνα, 1997), 157, 268-277, 338-339 επιτυχίες αυτές ακολουθήθηκαν από την προσπάθεια καθορισμού διακριτών σφαιρών αποικιακής επέκτασης μεταξύ της Ισπανίας και της Πορτογαλίας μέσα από τη συνθήκη της Τορντεσίλιας (1494). Καθορίστηκε τότε, υπό την επιδιαιτησία του Πάπα Αλέξανδρου ΣΤ, μια νοητή γραμμή στις 370 λεύγες δυτικά των Νήσων Cape Verde, στη μέση περίπου του Ατλαντικού. Η γραμμή αυτή παρείχε στους Πορτογάλους ευχερή θαλάσσια πρόσβαση στην Αφρική και ενίσχυε την επιχειρηματολογία τους υπέρ της προσάρτησης στην αυτοκρατορία τους της πρόσφατα ανακαλυφθείσας Βραζιλίας. Μολοταύτα, τα προβλήματα οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών μεταξύ της Ισπανίας και της Πορτογαλίας συνεχίστηκαν καθώς ο ακριβής καθορισμός του γεωγραφικού μήκους παρέμεινε επιστημονικά ανέφικτος μέχρι τον 18ο αιώνα3Bergreen, ό.π., 8-9. Χασιώτης, Ι., “Το Ημερολόγιο Ναυσιπλοΐας του Francisco Albo και η Σημασία του” στο Olala P. (επιμ.), De Rotero Ναυτικό Ημερολόγιο του Πρώτου Περίπλου του Κόσμου, Francisco Albo, 1519-1522, (Kavalieros Graphic Arts, Athens, 2022), 24
Επιπλέον, την ώρα που οι Πορτογάλοι διακινούσαν σχεδόν ανεμπόδιστοι το εμπόριο των μπαχαρικών του Ινδονησιακού Αρχιπελάγους, οι Ισπανοί δεν είχαν ακόμα σαφή εικόνα της ζώνης τους στον Ειρηνικό.
Η διευκρίνηση της επιζήμιας αυτής ασάφειας δρομολογήθηκε από τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαïκής Αυτοκρατορίας Κάρολο Ε, μέσα από την οργάνωση ειδικής εξερευνητικής αποστολής στη «Θάλασσα του Νότου», όπως είχε ονομαστεί το 1513 ο Ειρηνικός Ωκεανός. Κύριος στόχος της αποστολής αυτής ήταν η εύρεση περάσματος από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό Ωκεανό, ώστε να καταστούν προσβάσιμα και αξιοποιήσιμα τα Νησιά των Μπαχαρικών από τους Ισπανούς, χωρίς όμως να παραβιαστεί η Πορτογαλική ζώνη. Ο σκοπούμενος πλους θα λάμβανε χώρα κατά μήκος των νοτιοανατολικών παραλίων της Αμερικανικής ηπείρου μέχρι την εύρεση του πολυπόθητου περάσματος. Έπειτα, η Ισπανική αποστολή θα κατευθυνόταν δυτικά, προς τα προαναφερθέντα νησιά4Χασιώτης, ό.π., 23-24
Εμπνευστής της αποστολής αυτής υπήρξε ο Πορτογάλος θαλασσοπόρος Φερδινάνδος Μαγγελάνος. Ο Μαγγελάνος είχε ήδη δράσει στον Ινδικό Ωκεανό και στα νησιά των Μπαχαρικών μεταξύ του 1505 και του 1512 υπό την ηγεσία του Francisco de Almeida, του Afonso de Alburquerque και άλλων κορυφαίων Πορτογάλων διοικητών. Μετά την επιστροφή του στην Πορτογαλία εξέπεσε της εύνοιας του Πορτογάλου βασιλιά, Μανουήλ Α, κάτι που είχε ήδη συμβεί στον Βαρθολομαίο Ντίας, στον Βάσκα ντα Γκάμα και σε άλλους Πορτογάλους θαλασσοπόρους. Οι βασιλείς της Πορτογαλίας συχνά αδικούσαν τους μεγάλους εξερευνητές που θεμελίωσαν το Πορτογαλικό κράτος της θάλασσας. Μετά και την αποτυχία του Μαγγελάνου να πείσει τον βασιλιά της Πορτογαλίας να υιοθετήσει πρότασή του για την αξιοποίηση του εμπορίου μπαχαρικών των νήσων Μολούκας, ο Πορτογάλος θαλασσοπόρος στράφηκε στην Ισπανία, θεωρώντας ότι κάποια από τα Μπαχαρονήσια βρίσκονταν εντός της ζώνης της σύμφωνα με τη συνθήκη της Τορντεσίλας. Η πρόταση του Μαγγελάνου αντανακλούσε πιθανότατα και πληροφορίες που δημιουργούσαν την εντύπωση ότι τα νησιά αυτά αποτελούσαν το βιβλικό Ελντοράντο των Ταρνίς και Οφρίρ. Η επιλογή, δε, του Μαγγελάνου να αναζητήσει πιθανό πέρασμα από τον Νότιο Ατλαντικό στον Ειρηνικό Ωκεανό φαίνεται ότι προέκυψε από την ανακάλυψη ότι η ατλαντική ακτογραμμή της Νότιας Αμερικής πτυχώνονταν προς νότο κατά τρόπο που δημιουργούσε την εντύπωση ότι πιθανότατα υπήρχε θαλάσσιο πέρασμα μεταξύ των δύο ωκεανών το οποίο ο Γερμανός κοσμογράφος Johannes Schöner προσδιόριζε στο γεωγραφικό πλάτος των 45 μοιρών στο Νότιο ημισφαίριο το 15155 Love, ό.π., 61-64. Frost, A., “Magellan Ferdinand” στο Hattendorf, J.B., The Oxford Encyclopedia of Maritime History, vol. 2 (Oxford University Press: Oxford, 2007), 429. Bergreen, ό.π., 15-16
Ο Μαγγελάνος ξεκίνησε στις 20 Σεπτεμβρίου του 1519 από το ισπανικό λιμένα του San Lucar ηγούμενος ενός στολίσκου πέντε μικρών πλοίων. Το μεγαλύτερο από αυτά, το San Antonio, είχε μόλις 93 πόδια μήκος, 29 πόδια πλάτος και 120 τόνους εκτόπισμα6Frost, ό.π., 429 Ο συνολικός αριθμός των ανδρών που συμμετείχαν στην εξερευνητική αποστολή του Μαγγελάνου ανήλθε περίπου στους 250. Μόλις οι μισοί από αυτούς ήταν Ισπανοί, επτά δε μέλη του στολίσκου του Μαγγελάνου ήταν Έλληνες που προέρχονταν από φραγκοκρατούμενα νησιά ή λιμάνια της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η εμπειρία τους από τη Φραγκοκρατία στην Ελλάδα τους παρέσχε τη δυνατότητα να προσαρμοστούν ευχερέστερα στους μηχανισμούς των Δυτικών χωρών στις οποίες αναζήτησαν καλύτερες συνθήκες απασχόλησης. Και δεν ήταν βέβαια οι επτά αυτοί ναυτικοί οι μόνοι από την Ελλάδα που συμμετείχαν στις Μεγάλες Ανακαλύψεις. Ελληνικές συμμετοχές καταγράφηκαν σε πολλές εξερευνήσεις από το δεύτερο εξερευνητικό ταξίδι του Κολόμβου έως τα τέλη του 17ου αιώνα. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι το πλούσια εικονογραφημένο εγχειρίδιο ναυσιπλοΐας και ναυπηγικής του Ροδίτη Michalli da Ruodo άσκησε σημαντική επιρροή στη ναυτική επιστήμη στο ξεκίνημα των Μεγάλων Ανακαλύψεων7Χασιώτης, ό.π., 27-28
Ο στολίσκος του Μαγγελάνου έφτασε διαδοχικά στον κόλπο του Ρίο ντε Τζανέïρο τον Δεκέμβριο του 1519, στις εκβολές του ποταμού Ρίο ντε λα Πλάτα τον επόμενο μήνα και στα τέλη Μαρτίου του 1520 κατέπλευσε στον λιμένα Saint Julian της Παταγονίας, όπου και διαχείμασε μέχρι τα τέλη Αυγούστου της ίδιας χρονιάς. Κατά το πεντάμηνο αυτό διάστημα ξέσπασε στάση στον στολίσκο του Μαγγελάνου που τροφοδοτήθηκε από την αμοιβαία αντιζηλία Ισπανών και Πορτογάλων. Η στάση κατεστάλη από τον Μαγγελάνο, αλλά λίγο αργότερα ένα από τα πλοία του στολίσκου του καταστράφηκε κατά τη διάρκεια αναγνωριστικής επιχείρησης. Τον Οκτώβριο του 1520, δύο μήνες μετά την αναχώρησή του στολίσκου του Μαγγελάνου από την Παταγονία, ανακαλύφθηκε η είσοδος του Στενού που έκτοτε φέρει το όνομα του Πορτογάλου εξερευνητή. Κατά τον διάπλου του Στενού το πλήρωμα του San Antonio στασίασε, εγκατέλειψε τον Ισπανικό στολίσκο και επέστρεψε στην Ισπανία.
Ο στολίσκος του Μαγγελάνου εισήλθε τελικά στον Ειρηνικό Ωκεανό στο τέλος Νοεμβρίου του 1520. Αν και η ακριβής πορεία του παραμένει ασαφής, εικάζεται ότι παρέπλευσε την ακτογραμμή της Νότιας Αμερικής μέχρι του γεωγραφικού πλάτους των 30 μοιρών και στη συνεχεία, έστρεψε προς βορειοδυτικά, αξιοποιώντας τους επικρατούντες ανέμους. Ο πλους ήταν ανέλπιστα ομαλός κάτι που ενέπνευσε τον Μαγγελάνο στο να μετονομάσει τον ωκεανό σε Ειρηνικό. Χρειάσθηκε όμως ο στολίσκος του Μαγγελάνου να διεξάγει τετράμηνο πλου προς τα βορειοδυτικά μέχρι να φτάσει στη νήσο Guam και από εκεί στο Cebu των Φιλιππίνων. Κατά τη διάρκειά του, οι προμήθειες τελείωσαν και πολλοί από τα πληρώματα των πλοίων του Μαγγελάνου πέθαναν από σκορβούτο. Στις μεγάλες αυτές απώλειες προστέθηκαν και αυτές του Μαγγελάνου και σαράντα ανδρών του που άλλοι πέθαναν πολεμώντας και άλλοι σφαγιάσθηκαν από ιθαγενείς. Με αφορμή τις μεγάλες αυτές ανθρώπινες απώλειες, αποφασίσθηκε η καύση του πλοίου Conception, που δεν αποτελούσε πια αξιόπιστη ναυτική μονάδα, και η συνέχιση της ισπανικής αποστολής με δύο μόνο πλοία. Πλέοντας νότια, τα πλοία αυτά κατέπλευσαν στις Μολούκες και γέμισαν τα αμπάρια τους με μπαχαρικά. Το ένα εξ αυτών, το Trinidad, προσπάθησε να επιστρέψει στην Ισπανία μέσω Αμερικής, αλλά αντίθετοι άνεμοι το έριξαν στις Νήσους των Μπαχαρικών όπου αιχμαλωτίστηκε το πλήρωμά του από τους Πορτογάλους που ήταν κύριοι των νησιών. Το άλλο, το Victoria, διέσχισε τον Ινδικό Ωκεανό με κυβερνήτη τον Juan Sebastian de Elcano και τον Μάιο του 1522 παρέπλευσε το ακρωτήριο της Καλής Ελπίδος. Η στέρηση εφοδίων ήταν τόσο μεγάλη από τον μακρύ αυτό πλου που ο κυβερνήτης του Victoria προσπάθησε να επιτύχει τον ανεφοδιασμό του στο Santiago του Cape Verdes τον Ιούλιο του ίδιου έτους. 13 όμως άνδρες του αιχμαλωτίστηκαν από τους Πορτογάλους που κυριαρχούσαν στην περιοχή. Όταν το Victoria κατέπλευσε στη Σεβίλλη τον Σεπτέμβριο του 1522 μόνο 18 από τους 250 άνδρες της αρχικής αποστολής επέβαιναν σε αυτό.
Ο πρώτος περίπλους της υδρογείου αποτελεί τον μεγαλύτερο άθλο της εποχής των εξερευνήσεων καθώς επιβεβαίωσε τη σφαιρικότητα της γης, αποκάλυψε στους Ευρωπαίους ότι οι ωκεανοί επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά και ότι αυτοί καλύπτουν πολύ μεγαλύτερο ποσοστό του πλανήτη απ’ ό,τι οι ήπειροι8Love, ό.π., 63-66. Frost, ό.π., 429 Ο πρώτος περίπλους της υδρογείου επιβεβαίωσε επίσης τη ναυτική επίδοση των Ελλήνων καθώς οι πέντε από τους δεκαοκτώ επιζήσαντες του Victoria ήταν Έλληνες, αναδεικνύοντάς τους ως την πλέον ανθεκτική εθνική ομάδα της αποστολής του Μαγγελάνου.
Αξίζει δε να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στον Ροδίτη Francisco Albo, τον πιλότο του πλοίου Victoria, που τήρησε το ημερολόγιο γέφυρας του πλοίου και το οποίο παρέχει χρήσιμες τεχνικές πληροφορίες για το μνημειώδες αυτό εγχείρημα. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι de Elcano επέλεξε τον γιατρό του πλοίου και τον Francisco Albo να τον πλαισιώσουν, όταν κλήθηκε μαζί με δύο συντρόφους του, «τους πιο σώφρονες και συνετούς», για να ενημερώσουν τον Αυτοκράτορα της Ισπανίας σχετικά με τον πρώτο περίπλου της γης9Χασιώτης, ό.π., 32. Χασιώτης, Ι. «Αψηφώντας τη γεωγραφία: Έλληνες στις υπερπόντιες κτήσεις της Ισπανίας (16ος-17ος αι.)», Ιστορικογεωγραφικά, 18 (2019), 109-110. Ολάγια, Π., Έλληνες ναυτικοί στον πρώτο περίπλου της γης (Βιβλιοπωλείο της Εστίας: Αθήνα, 2021), 37
Την επαύριο του πρώτου περίπλου οι Ισπανοί συνέχισαν τις προσπάθειές τους για να ανακαλύψουν έναν ευκολότερο δρόμο προς την Άπω Ανατολή.10Love, ό.π., 66. Στο πλαίσιο αυτό αξιοποιήθηκαν και δύο ακόμα Έλληνες επιζήσαντες του Victoria, ο Ναυπλιώτης Nicolás Griego και ο Ροδίτης Miguel de Rodas. Ο πρώτος αξιοποιήθηκε ως maestre και piloto στην ατυχή προσπάθεια δημιουργίας ισπανικού προγεφυρώματος στο νότιο άκρο της αμερικανικής ηπείρου της οποίας ηγήθηκε ο Πορτογάλος ναυτικός Simón de Alcazaba y Sotomayor στα 1534-1535. 11Χασιώτης, «Αψηφώντας τη γεωγραφία», 110.. Ο δεύτερος ανακηρύχθηκε Ιππότης του Αγίου Ιακώβου και διορίστηκε Μεγάλος Πιλότος της Αυτού Μεγαλειότητας κάτι που σήμαινε ότι έγινε αρμόδιος για την εκπόνηση της μυστικής χαρτογραφίας του Ισπανού Αυτοκράτορα, για την επιμόρφωση και την αξιολόγηση των νέων πιλότων στον χειρισμό του τεταρτημορίου και του αστρολάβου, για την επιμόρφωσή τους στη ναυτιλία καθώς και για την προετοιμασία και την εκτέλεση αποστολών στις Ινδίες. Φέροντας αυτό το υψηλό αξίωμα εντάχθηκε σε ισπανική αποστολή για τα Νησιά των Μπαχαρικών (1526-1530) υπό τις διαταγές του Βενετού Sebastiano Caboto. Η απόφαση του Caboto να εγκαταλείψει τον αρχικό στόχο της αποστολής και να αναζητήσει φημολογούμενες πηγές πολύτιμων μετάλλων στο εσωτερικό του Ρίο ντε λα Πλάτα οδήγησε σε σύγκρουση των δύο ανδρών και στην αποβίβαση με τη βία του Miguel de Rodas στο απομονωμένο νησί Santa Catalina στις νοτιοανατολικές ακτές της Βραζιλίας. Τελικά ο Miguel de Rodas πνίγηκε στην προσπάθειά του να διαφύγει από την εξορία στην οποία τον είχε καταδικάσει ο Caboto.
Οι Ισπανοί πραγματοποίησαν μια ακόμη αποστολή στα νησιά των Μπαχαρικών και σε αυτήν συμμετείχαν τουλάχιστον δέκα Έλληνες ναυτικοί12Στο ίδιο, 110-112. Ολάγια, ό.π., 32-33. Αντιλαμβανόμενο, πάντως, το Ισπανικό κράτος το μέγεθος των δυσκολιών του εγχειρήματος, πούλησε τελικά στην Πορτογαλία όλα τα δικαιώματά του στα Νησιά των Μπαχαρικών εισπράττοντας ένα μεγάλο ποσό.13Love, ό.π., 67.
Συνοψίζοντας, η ελληνική συμβολή στο μεγαλύτερο κατόρθωμα της εποχής των Ανακαλύψεων δεν υπήρξε αμελητέα. Αντιθέτως, το σύστημα του Πτολεμαίου αποτέλεσε τον θεωρητικό βατήρα του, ενώ η ανθεκτικότητα των πέντε Ελλήνων του πληρώματος του Μαγγελάνου και οι δεξιότητές τους συνέβαλαν σημαντικά στην επιτυχή ολοκλήρωση του πρώτου περίπλου της γης.
